Panegyricus dictus Constantino imperatori (Treueris a. 312 p. Chr.) - Gratiarum actio
DigilibLT Project 2013
Informazioni editoriali

V (VIII). <INCERTI GRATIARVM ACTIO CONSTANTINO IMPERATORI>

1

[1] Si Flavia Aeduorum tandem aeterno nomine nuncupata, sacratissime imperator, commovere se funditus atque huc venire potuisset, tota profecto coram de tuis in se maximis pulcherrimisque beneficiis una voce loqueretur, tibique restitutori suo, immo (ut verius fatear) conditori, in ea potissimum civitate gratias ageret, cuius eam similem facere coepisti. [2] Sed quoniam id non potest (gestit animo quod natura non patitur), clamoresque suos, quibus cotidie laudes tuas tollit in caelum, exaudiri a te non sinit interiecta longinquitas sua, id quod fieri decebat, gaudiorum patriae meae nuntium sponte suscepi, ut essem iam non privati studii litterarum sed publicae gratulationis orator. [3] Volui enim, sacratissime imperator, cum in illo aditu palatii tui stratum ante pedes tuos ordinem indulgentiae tuae voce divina porrectaque hac invicta dextera sublevasti, numini tuo gratias agere. [4] Nec mihi verba quamvis imparato defuissent; quis enim aut praeparare se ad beneficia tam insperata potuisset aut ab tanta gratulatione cohiberet? [5] Sed habui rationem loci ac temporis, ne meus ille ardor animi studiumque dicendi tibi quidem (quod mihi ad immortalitatem sufficeret) probaretur, sed propter adsistentium paucitatem minus quam te dignum esset iret in populos, et te uno die de salute nostra multa tractantem moraretur oratio, quae pro magnitudine meritorum tuorum festinare non posset.

2

[1] Nunc itaque cum in hac urbe, quae adhuc adsiduitate praesentiae tuae prae ceteris fruitur (habebit enim felicitatis aemulam Flaviam nostram), totus tibi amicorum tuorum comitatus et omnis imperii apparatus adsistat, [ac] cum omnes homines omnium fere civitatum aut publice missi aut pro se tibi supplices adsint, dicam, imperator, ea quae libenter agnoscas et ceteri nobis indulta non crederent nisi te agnoscente dixissem. [2] Primum est autem, sacratissime imperator, in agendis gratiis ostendere id quod indultum sit non fortuitae felicitatis sed iustae fuisse clementiae. Nam cum omnes homines cura [non] indigentes iuvare boni sit principis, tum praecipue bene meritis et graviter adfectis subvenire sapientis est. [3] Quod cum ostendero non tam studio praedicandae patriae meae quam officio demonstrandae providentiae tuae, tum potissime beneficiorum tuorum magnitudinem [tuam] prosequar maiore voto quam ingenio. [4] Quaenam igitur gens toto orbe terrarum in amore Romani nominis Aeduis se postulet anteponi? Qui primi omnium inter illas immanes et barbaras Galliae gentes plurimis senatus consultis fratres populi Romani appellati sunt et, cum a ceteris a Rhodano ad Rhenum usque populis ne pax quidem posset nisi suspecta sperari, soli etiam consanguinitatis nomine gloriati sunt; [5] et nuper, ut media praeteream, divum Claudium parentem tuum ad recuperandas Gallias soli vocaverunt et ante paucissimos annos, quod maxime praedicandum, plurima patris tui beneficia partim rebus effecta perceperunt, partim animo significata laetantur.

3

[1] Fuit olim Saguntos foederata, sed cum iam taedio Punici belli novare imperium omnis cuperet Hispania. Fuit amica Massilia; protegi se maiestate Romani <nominis> gratulabatur. Imputavere se origine fabulosa in Sicilia Mamertini, in Asia Ilienses. Soli Aedui non metu territi, non adulatione compulsi, sed ingenua et simplici caritate fratres populi Romani crediti sunt appellarique meruerunt; quo nomine praeter cetera necessitudinum vocabula et communitas amoris apparet et dignitatis aequalitas. [2] Deinde cum finitimae nationes ipsi illi Romanae fraternitatis novae gloriae invidentes et usque in perniciem sui odiis incitatae Germanos sibi auxiliarios dominos invocassent, princeps Aeduus ad senatum venit, rem docuit, cumque idem oblato consessu minus sibi vindicasset quam dabatur, scuto innixus peroravit; [3] impetrata ope Romanum exercitum Caesaremque cis Rhodanum primus induxit. Semita enim Galliae usque ad id temporis Transalpina Gallia nominabatur; sed enim Aedui totum istud quod Rheno Oceano Pyrenaeis montibus Cottiis Alpibus continetur Romano imperio tradiderunt, hibernis hospitaliter praebitis, suppeditatis largiter commeatibus, armis fabricandis pedestribus, equitum copiis auxiliantibus. [4] Ita in unam pacem sociatis omnibus Celtarum Belgarumque populis eripuere barbaris quidquid iunxere Romanis.

4

[1] Dicet aliquis «Vetera ista». Sunt, et quidem hoc sanctiora quod vetera. Bonis enim meritis cum aetate dignitas et pondus accedit; atque ut magno natu parentes magis magisque in dies veneramur et colimus, fratrum vero aequalitas et liberorum suboles blandiore licet leviore tamen animos tangit adfectu, ita beneficia antiqua graviora sunt, quamvis praesentia suaviora videantur. [2] Sed tamen si illa vetustate obsoleverunt, quid haec recentia quae pueri vidimus? Attende, quaeso, quantum sit, imperator, quod divum Claudium parentem tuum ad recuperandas Gallias primi sollicitaverunt, exspectantesque eius auxilium septem mensibus clausi, et omnia inopiae miseranda perpessi, tum demum inrumpendas rebellibus Gallicanis portas reliquerunt, cum fessi observare non possent. [3] Quod si votis et conatibus Aeduorum fortuna favisset atque ille rei publicae restitutor implorantibus nobis subvenire potuisset, sine ullo detrimento Romanarum virium, sine clade Catalaunica compendium pacis reconciliatis provinciis attulisset fraternitas Aeduorum. [4] Ob haec igitur merita et prisca <et recentia> divus pater tuus civitatem Aeduorum voluit iacentem erigere perditamque recreare, non solum pecuniis ad caldaria largiendis et lavacris quae corruerant exstruendis sed etiam metoecis undique transferendis, ut esset illa civitas provinciarum velut una mater, quae reliquas urbes quodammodo Romanas prima fecisset.

5

[1] Dixi quam bene meritis Aeduis subveneris, imperator; sequitur ut dicam quam graviter adflictis. Qui locus nimium quantum plus mihi suppeditaret orationis, si fas esset audiente te rebus tristioribus immorari. [2] Vt igitur in praedicandis patriae meae <meritis> verecundia modum fecit ne adroganter insurgerem, ita in commemorandis eiusdem malis et meus dolor et tuarum aurium consuetudo cohibebit. Nihil enim libenter audis, nisi quo pro tuis gratuleris. [3] Sed tamen quaeso, imperator, iniunge patientiam sensibus tuis ut, quemadmodum praestantes scientia medici non aspernantur vulnera inspicere quae sanant, ita nunc tu paulisper audias Aeduorum labores quos sustulisti. Neque enim potes sine experimento misericordiae ad laudem clementiae pervenire. [4] Iacebat illa civitas non tam moenium ruinis quam virium defectione prostrata, ex quo eam novi census exanimarat acerbitas. [5] Nec tamen iuste queri poterat, cum et agros qui discripti fuerant haberemus et Gallicani census communi formula teneremur, qui fortunis nemini possumus comparari. [6] Quo magis, imperator, clementiae tuae gratias agimus, qui remediis sponte concessis fecisti ut, quod non poteramus iure petere, iuste obtinuisse videamur.

6

[1] Habemus enim, ut dixi, et hominum numerum qui delati sunt et agrorum modum, sed utrumque nequaquam hominum segnitia terraeque perfidia. Vnde enim nobis Remus aut Nervius aut ipse ille de proximo Tricassinus ager aut arator, quorum reditus cum labore contendunt? [2] Quamquam merito quivis ignoscat ipsis cultoribus, quos piget laborare sine fructu. Siquidem ager qui numquam respondet impendiis ex necessitate deseritur, etiam inopia rusticanorum, quibus in aere alieno vacillantibus nec aquas deducere nec silvas licuit excidere. [3] Ita quidquid olim fuerat tolerabilis soli aut corruptum est paludibus aut sentibus impeditum. [4] Quin etiam ipse ille pagus Arebrignus inani fertur invidia, cuius in uno loco vitium cultura perspicua est; nam retro cetera silvis et rupibus invia securarum sunt cubilia bestiarum. [5] Illa autem quae subiecta et usque Ararim porrecta planities fuit quidem, ut audio, aliquando iucunda, cum per singulorum fines continua cultura procursus fontium fossis patentibus evehebat; nunc autem interclusis vastitate meatibus, quidquid humilitate sua fuerat uberius, in voragines <et> stagna conversum. [6] Ipsae denique vineae, quas mirantur ignari, ita vetustate senuerunt ut culturam iam paene non sentiant. [7] Radices enim vitium, quarum iam nescimus aetatem, milies replicando congestae altitudinem debitam scrobibus excludunt, et ipsam propaginem non abditam sed obtectam produnt imbribus eluendam et solibus perurendam. [8] Nec possumus, ut Aquitanis aliisque provinciis familiare est, novis vitibus locum ubique metari, cum supra saxa perpetua sint, infra humilitas pruinosa.

7

[1] Nam quid ego de ceteris civitatis illius regionibus loquar, quibus inlacrimasse te ipse confessus es? [2] Vidisti enim non, ut per agros aliarum urbium, omnia fere culta aperta florentia, vias faciles, navigera flumina ipsas oppidorum portas adluentia, sed statim ab eo flexu, e quo retrorsum via ducit in Belgicam, vasta omnia, inculta squalentia muta tenebrosa, etiam militares vias ita confragosas et alternis montibus arduas atque praecipites, ut vix semiplena carpenta, interdum vacua transmittant. [3] Ex quo saepe accidit ut obsequia nostra tarda sint, cum paucarum frugum nobis difficilior sit evectio quam ceteris plurimarum. [4] Quo magis, imperator, pietati tuae gratias agimus, qui cum scires internum regionum nostrarum habitum atque adspectum tam foedum tamque asperum, tamen illo deflectere et urbem illam sola opis tuae exspectatione viventem inlustrare dignatus es. [5] Boni principis est libenter suos videre felices, sed melioris invisere etiam laborantes. [6] Di immortales ! Quisnam ille tum nobis inluxit dies (iam enim ad praedicanda remedia numinis tui ordine suo pervenit oratio), cum tu, quod primum nobis signum salutis fuit, portas istius urbis intrasti! — quae te habitu illo in sinum reducto et procurrentibus utrimque turribus amplexu quodam videbantur accipere.

8

[1] Miratus es, imperator, unde se tibi tanta obviam effunderet multitudo, cum solitudinem ex vicino monte vidisses. Omnes enim ex agris omnium aetatum homines convolaverunt, ut viderent quem superstitem sibi libenter optarent. [2] Quod enim ad propagandos <annos> aliorum principum sollemni verborum more iuratur, tibi, Constantine, soli ultra omnium nostrum fata victuro securi vovemus, cui tam longa aetas propria debetur. [3] Magna est profecto vis post diuturnam aegritudinem atque maestitiam surgentium gaudiorum. Caluit in nobis ultra vires animus ad laetitiam, et quodam praesagio venturae felicitatis elati tanta <te> exsultatione suscepimus, quasi iam indulgentiam quam daturus eras haberemus. [4] Exornavimus vias quibus in palatium pervenitur, paupere quidem supellectili, sed omnium signa collegiorum, omnium deorum nostrorum simulacra [protulimus], paucissima clarorum instrumenta modulorum per compendia saepius tibi occursura protulimus. [5] Divites nos crederet qui veritatem studio aestimaret. Sed enim providentiam tuam latere non potuit quamvis bene dissimulata paupertas: intellexisti officiosam et honestam inopum vanitatem.

9

[1] Sponte nos ad numinis tui aditum vocare, sponte adfari, sponte quid opis desideraremus interrogare dignatus es. [2] Haec sunt, imperator, vera beneficia quae non precibus effiagitata sed ex voluntaria tua bonitate proveniunt et citra ullam petendi molestiam adipiscendi voluptatem dederunt. [3] Neque enim parvi negotii est imperatorem totius orbis pro se peculiariter rogare, sub tantae maiestatis adspectu perfricare frontem, vultum componere, confirmare animum, verba concipere, intrepidanter dicere, apte desinere, exspectare responsum. [4] Has omnes difficultates, imperator, verecundiae nostrae remisisti, non solum ultro percontando quid remedii posceremus sed etiam tibi ipsi suggerendo quae nos tacebamus, dum nos iacentes ad pedes tuos clementissimo attollis adfatu. [5] Vidimus misericordiam tuam umentibus oculis eminentem. [6] Ibant per haec ora lacrimae nobis salutares, tibi gloriosae; et nos invicem iam dolore discusso flebamus gaudio. Nam sicut agros diuturno ardore sitientes expetitus votis imber ubertat, ita lacrimae tuae pectora nostra gaudiis inrigabant ut, quamvis nefas esset te flente laetari, vinceret tamen gratulatio religionem, cum lacrimae illae pietatis essent indices non doloris.

10

[1] Et haec quidem nobis ad summam gratulationem sufficere potuissent, etiamsi remediorum nostrorum spem distulisses et, quibus nos opibus levaturus esses, dubium reliquisses. Sed tam prompta in te est natura bonitatis, ut quod pia mente conceperis statim voce declares. [2] Sic ingenui largique fontes ut ubique prosint ire festinant; sic celeriter in terras caelo missa perveniunt; sic denique divina illa mens, quae totum mundum hunc gubernat, quidquid cogitavit ilico fecit. [3] In quo tamen, imperator, si consilium alicuius amici callidioris admitteres, esset quod fortasse reprehenderet: nimium te scilicet facile ea quae sis tributurus aperire, et sine ullo artificio cito promere quae sperari diu debeant. Nescis, imperator, tua commendare beneficia; praestandi celeritate occupas tempus optandi. [4] Sed enim indulgentiae celeritate vicisti, imperator, ipsa elementa quibus animamur et vivimus. Diu venturi hominis partus optatur; diu vagitus inconditi locuturam differunt vocem; diu fruges hiemps cohibet, ver elicit, aestas rore solidat calore maturat: tu nobis vitam pariter totam dedisti, tu fructus meritorum tuorum statim nos metere et in conditis referre iussisti. [5] Relevaturus censum definisti numerum, reliqua [debita] remissurus quantum deberemus interrogasti. Quae interrogatio manifesta promissio fuit; nam cum is qui omnia potest quid sibi debeatur interrogat, non curiose percontatur ut sciat, sed liberaliter cupit audire quantum remittat.

11

[1] Separate igitur utrumque dicam; neque enim quasi per saturam confundenda sunt tanta beneficia. Septem milia capitum remisisti, quintam amplius panem nostrorum censuum, et tamen an sufficeret hoc nobis saepius requisisti. [2] O nos utrumne verecundos nimium dicam an satis gratos, qui reticuimus, haesimus, indulgentiae tuae ample fluenti modum fecimus? Plus adhuc praestare cupiebas, si ausi fuissemus exposcere. [3] Quantum sit hoc, imperator, beneficium, quam necessarium nobis, quam utile etiam devotionis officiis, non queo satis dicere. Remissione ista septem milium capitum viginti quinque milibus dedisti vires, dedisti opem, dedisti salutem, plusque in eo consecutus es quod roborasti quam recidisti in eo quod remisisti. [4] Quater tantum tibi firmum certumque redditum est, id quod inrito petebatur, siquidem desperatio perferendi debiti etiam id quod dari poterat inhibebat, nec erat ratio conandi, cum non esset spes ulla complendi. [5] O divinam, imperator, tuam in sananda civitate medicinam! Sicut aegra corpora et onerata stupentium torpore membrorum resecata aliqua sui parte sanantur, ut imminuta vigeant quae exaggerata torpebant, ita nos nimia mole depressi levato onere consurgimus.

12

[1] Nescit taxare indulgentiam tuam qui te putat septem milia capitum sola donasse: donasti omnia quae stare fecisti. [2] Quamquam enim adhuc sub pristina sarcina vacillemus, tamen levior videtur quia vicina ope fertur; exonerandi praesumptio dat patientiam sustinendi. [3] Certe et nunc liberi parentes suos cariores habent et mariti coniuges non gravate tuentur et parentes adultorum non paenitet filiorum, quorum onera sibi remissa laetantur. Ita omnium pietas olim fessa respirat, et suos quemque iuvat numerare securum, cum plures adiuvant obsequia paucorum. [4] Quo magis spe futuri temporis elevamur, recreatur animus securitate praeteriti, remissisque reliquis nihil est quod respectandum timendumque sit, quod aliquid virium venturis pensitationibus necet. [5] Ita duorum temporum, quae sunt maxima, molestia liberati sumus; unum atque id minimum brevi labore transigimus. [6] Nam cum praeteritum tempus pro modo suo longum, futurum autem infinitum sit, praesens tempus breve et semper in partem utramque mutabile, cum et praeterito relinquatur et transeat in futurum, unus hic annus prope sensum non habet difficultatis duorum temporum indulgentiis coartatus et quasi terminus quidam positus felicitati utriusque confinii, quae nos et praeterito liberos facit et in futuro securos.

13

[1] Quinque annorum nobis reliqua remisisti! O lustrum omnibus lustris felicius ! O lustrum quod merito hanc imperii tui aequavit aetatem! Nobis ergo praecipue te principem di immortales creaverunt, quibus singulis haec est nata felicitas, ex quo tu imperare coepisti. [2] Quinquennalia tua nobis, etiam perfecta, celebranda sunt. Illa enim quinto incipiente suscepta omnibus populis iure communia, nobis haec propria quae plena sunt. [3] Praeclara fertur Catonis oratio de lustri sui felicitate. Iam tunc enim in illa vetere re publica ad censorum laudem pertinebat, si lustrum felix condidissent, si horrea messis implesset, si vindemia redundasset, si oliveta large fluxissent. [4] Quid ergo nos convenit gratulari de hoc indulgentiae tuae lustro? — lustro quo, licet [nulla] frugum cessarit ubertas, fecisti tamen ut omnia largiora videantur fuisse quam fuerint. [5] Valet enim nos tantum habuisse quantum debere desivimus, valet plena fuisse horrea, plenas cellas, cum in nullis reliquis haereamus. [6] Hoc nobis est ista largitio, quod Terra mater frugum, quod Iuppiter moderator aurarum: quidquid illi parcius dederant, nobis tamen ex beneficio tuo natum est.

14

[1] Quaenam toto orbe terrarum auri argentique metalla tam larga sunt, quis Tagus quisve Pactolus tanto fluxit auro, quantum liberalitate tua consecuti sumus? Non enim maioris esset muneris abs te accepisse. [2] Quin immo quanto est durius extorqueri quod proprium fuerit quam non adquirere quod fuerit alienum, tanto dulcior est remissa solvendi necessitas quam lucrandi optata commoditas. [3] Quam multi, imperator Auguste, quos inopia latitare per saltus aut etiam in exsilium ire compulerat, ista remissione reliquorum in lucem exeunt, in patriam revertuntur, desinunt pristinam accusare pauperiem, desinunt odisse agrorum suorum sterilitatem, resumunt animos, operi praeparantur, culturam melioribus adnituntur auspiciis, revisunt domos, referunt vota templis! [4] Praesertim cum tu omnium nostrorum conservator adveneris et ille quasi maiestatis tuae comes et socius, flagrabit tota civitas, gaudiis perstrepet et, cum proficisceris, fortasse retinebit. Dabis enim veniam, amoris nostri contumeliam feres. [5] Omnium sis licet dominus urbium, omnium nationum, nos tamen etiam nomen accepimus tuum: iam non antiquum Bibracte, quod hucusque dicta est Iulia Polia Florentia, sed Flavia est civitas Aeduorum.