Panegyricus dictus Maximiano et Constantino (Treueris? a. 307 p. Chr.) |
| digilibLT 2013 |
| Informazioni editoriali |
VII (VI). <INCERTI PANEGYRICVS DICTVS MAXIMIANO ET CONSTANTINO>
1
[1] Dixerint licet plurimi, multique dicturi sint, ea quibus omnia facta vestra summarumque virtutum merita laudantur, sacratissimi principes Maximiane, velis nolis semper Auguste, et Constantine oriens imperator, mihi tamen certum est ea praecipue isto sermone complecti quae sunt huius propria laetitiae, qua tibi Caesari additum nomen imperii et istarum caelestium nuptiarum festa celebrantur. [2] Cetera enim in rem publicam vestra beneficia possunt multis occasionibus diversorum temporum praedicari: huic voto propria nunc debetur oratio, quod semel factum futurum est sempiternum. [3] Equidem scio gaudentium studia nunc ita toto orbe florescere, quacumque Fama ultra naturam qua fingitur discursus volucres mutuata et plus quam mille vocibus sonora percrebuit, ut omnium nationum gratulationibus consecretur. [4] Quid <enim> rebus humanis contingere potuit aut nobilius ad gloriam aut certius ad salutem, quam quod pristinae vestrae concordiae perpetuaeque pietati hoc quoque pignus accessit, summorum nominum artissima coniunctione venerabile, ut imperatori filiam conlocaverit imperator? [5] Sed tamen nos oportet omnes homines exsultatione superare, qui hoc tantum rei publicae bonum praesentes intuemur, et ipsa vultuum vestrorum contemplatione sentimus ita convenisse vos, ita non dexteras tantum sed etiam sensus vestros mentesque iunxisse ut, si fieri possit, transire invicem in pectora vestra cupiatis.
2
[1] Quid enim aut tu carius dare aut tu carius accipere potuisti, cum hac adfinitate vestra et tibi, Maximiane, per generum iuventa renovata sit et tibi, Constantine, per socerum nomen imperatoris accreverit? [2] Maximas itaque vobis, aeterni principes, publico nomine gratias agimus, quod suscipiendis liberis optandisque nepotibus seriem vestri generis prorogando omnibus in futurum saeculis providetis, ut Romana res olim diversis regentium moribus fatisque iactata tandem perpetuis domus vestrae radicibus convalescat, tamque sit immortale illius imperium quam sempiterna suboles imperatorum. [3] Haec est vera pietas, haec voluptas conservandi generis humani, exemplum dare gentibus ad matrimonia studiosius expetenda et liberos educandos, ut substituendis successionibus singulorum nihil obsit unumquemque esse mortalem, cum immortalis sit omnium in posteritate res publica. [4] Quare si leges eae quae multa caelibes notaverunt, parentes praemiis honorarunt, vere dicuntur esse fundamenta rei publicae, quia seminarium iuventutis et quasi fontem humani roboris semper Romanis exercitibus ministrarunt, quod huic vestro in rem publicam merito possumus dignum nomen adscribere? [5] Qui non <per> plebeia germina sed imperatoria stirpem rei publicae propagatis ut, quod millesimo anno post Vrbem conditam evenisse tandem gratulabamur, ne mutatoria per novas familias communis salutis gubernacula traderentur, idem omnibus duret aetatibus, imperatores semper Herculii.
3
[1] Quemnam igitur utriusque vestrum praeconii ac venerationis ordinem faciam? Adhuc enim de amborum in hanc necessitudinem congruentibus votis communiter dixi. [2] Et te quidem sentio, senior Auguste, maiestate praecedere, te sequi, iunior imperator. Sed profecto sicut tuo, Constantine, socero ante est conciliata divinitas quam ab eo pignus ipsi carissimum postulares, ita nunc quoque in hac gratulatione prius illa dicenda sunt quae in te considerans tantus iste et paterni et tui auctor imperii laetatus est quod petisti. [3] O divinum tuum, Maximiane, iudicium, qui hunc tibi iure adoptionis nepotem, maiestatis ordine filium etiam generum esse voluisti, divi, inquam, Constantii filium, in quem se prima illius iuventa transfudit, in cuius ore caelestes illius vultus Natura signavit, qui adspectum illius ad deorum concilia translati adhuc desiderantibus nobis sufficit pro duobus! [4] Neque enim forma tantum in te patris, Constantine, sed etiam continentia, fortitudo, iustitia, prudentia sese votis gentium praesentant.
4
[1] Quomodo enim magis continentiam patris aequare potuisti quam quod te ab ipso fine pueritiae ilico matrimonii legibus tradidisti, ut primo ingressu adulescentiae formares animum maritalem, nihil de vagis cupiditatibus, nihil de concessis aetati voluptatibus in hoc sacrum pectus admitteres, novum iam tum miraculum, iuvenis uxorius? Sed, ut res est, mente praesaga omnibus te verecundiae observationibus imbuebas, talem postea ducturus uxorem. [2] Fortitudinem autem illius iam tum in principiis consecutus es. Multa ille Francorum milia, qui Bataviam aliasque cis Rhenum terras invaserant, interfecit depulit cepit abduxit; tu iam ab ipsis eorum regibus auspicatus es, simulque et praeterita illorum scelera punisti et totius gentis lubricam fidem timore vinxisti. [3] Liberavit ille Britannias servitute; tu etiam nobiles illic oriundo fecisti. [4] Plurimas ille barbaras nationes victoriis domuit, venia mitigavit; tibi cunctis hostibus alacritatis tuae terrore compressis interim deest materia vincendi.
5
[1] Iustitiam vero patris atque pietatem sic imitaris et sequeris, ut omnibus ad te confugientibus diversamque opem aut contra aliorum iniurias aut pro suis commodis postulantibus quasi legata patris videaris exsolvere, idque ipsum coram gaudeas praedicari: quidquid tu iuste ac liberaliter feceris, filium Constantii necessario praestitisti. [2] Nam quid ego de prudentia dicam, qua te paene credimus fore ipso patre potiorem? — qui veteres illos Romanae rei publicae principes, superiorem Africanum Pompeiumque Magnum aetatis cursum virtute praevectos, tam mature sumpto vincis imperio, tantarumque rerum sustines molem incipiente virtute. [3] Gesseris enim licet multa fortiter, multa sapienter, cum per maximos tribunatus stipendia prima conficeres, sentias necesse est tantae auspicia fortunae imperator adulescens. Quamquam quid ego in te aetatis tuae potius quam gravitatis nomen usurpo? Cuius tanta maturitas est ut, cum tibi pater imperium reliquisset, Caesaris tamen appellatione contentus exspectare malueris ut idem te qui illum declararet Augustum. Siquidem ipsum imperium hoc fore pulchrius iudicabas, si id non hereditarium ex successione crevisses, sed virtutibus tuis debitum a summo imperatore meruisses.
6
[1] Neque enim dubium quin tibi mature sacrum istud fastigium divinae potestatis adstrueret qui te iam olim sibi generum, etiam ante <quam> petere posses, sponte delegerat. [2] Hoc enim, ut audio, imago illa declarat in Aquileiensi palatio ad ipsum convivii posita adspectum, ubi puella iam divino decore venerabilis sed adhuc impar oneri suo, sustinet atque offert tibi etiam tum puero, Constantine, galeam auro gemmisque radiantem et pinnis pulchrae alitis eminentem, ut te, quod vix ulla possunt habitus ornamenta praestare, sponsale munus faciat pulchriorem. [3] Fortunatus pictor ille, quisquis fuit, et quamvis Apellen ipsum <et> Parrhasium scientia vicerit, materia tamen imaginis quam arte felicior! [4] Quamquam enim ipsi ferant difficillimam esse praecipuae cuiusque formae imitationem, quia certis sui notis cito deformitas exprimatur, similitudo autem pulchritudinis tam sit ardua quam rara est pulchritudo: [5] non tamen tantum ille cepit laboris ex ore vestro divinas species transferendo quantum voluptatis hausit cominus vos intuendo, inspiciendo sollicite, et curiose ab hilaritate illius aetatis vultus immobiles et serios exigendo, promendo denique amoris vestri tacita praesagia ut, quod invicem vobis verecundia negabat, libere vos in imagine cerneretis.
7
[1] Sed profecto hoc iam tunc, Maximiane, divina mente praesumpseras; hoc, cum ferret aetas, ut rogareris optaveras, cum tibi in illa iucundissima sede laetitiae harum nuptiarum gaudia praedestinabas, ut simul illam parvulam et hunc intuendo crescentem diu fruereris exspectatione voti quod hac coniunctione firmasti. [2] Quid enim competentius, quid providentia tua dignius facere potuisti, quam ut eius filio, quem tibi pridem et adfinitate adsciveras et maiestate sociaveras, nunc ex intimis adfectibus traderes summi pignus imperii? [3] Haec est tua, Maximiane, inter omnes principes propria largitio. [4] Alii divitias aut honores aut ipsa etiam imperia, sed sola donarunt; tu, animo maiore quam ceteri, pariter indulges et quod pietas tua habet carissimum et quod fortuna praecipuum. [5] Nec tamen miranda ista in te est, Maximiane, animi magnitudo, in quem di immortales tanta congesserunt et naturae bona et ornamenta fortunae ut, quamvis maxima largiaris, ita penes te sint omnia, quasi ea solus obtineas. [6] Vt enim ille qui omnes aquas caelo et terris praebet Oceanus semper tamen in motibus suis totus est, ita tu potes imperium, Maximiane, donare, non potes non habere. [7] De quo ego, cum ad id loci venero, ita dicam, ut fortasse quibusdam videar audacior, veritas tamen meae erga te devotionis appareat.
8
[1] Nunc enim sequitur ut, quoniam virtutes tuas, Constantine Auguste, socero praedicavi, tu quoque (licet optime scias) tamen audias quam te principis ornet adfinitas. [2] Hic est qui nomen <quod> accepit a deo principe generis sui dedit vobis, qui se progeniem esse Herculis non adulationibus fabulosis sed aequatis virtutibus comprobavit. [3] Hic est qui in ipso ortu numinis sui Gallias priorum temporum iniuriis efferatas rei publicae ad obsequium reddidit, sibi ipsas ad salutem. [4] Hic, quod iam falso traditum de antiquis imperatoribus putabatur, Romana trans Rhenum signa primus barbaris gentibus intulit. [5] Huius cum fratre rursus ac saepius expeditionibus domita Germania aut boni consulit ut quiescat aut laetatur quasi amica si pareat. [6] Tu ferocissimos Mauritaniae populos inaccessis montium iugis et naturali munitione fidentes expugnasti recepisti transtulisti. [7] Te primo ingressu tuo tanta laetitia, tanta frequentia populus Romanus excepit ut, cum te ad Capitolini Iovis gremium vel oculis ferre gestiret, stipatione sui vix ad portas Vrbis admitteret. [8] Te rursus vicesimo anno imperatorem, octavo consulem, ita ipsa amplexu quodam suo Roma voluit detinere, ut videretur augurari iam et timere quod factum est. [9] <Factum est> enim, imperator aeterne, in quo uno querelam rei publicae paene meruisti.
9
[1] Audi doloris nostri liberam vocem, siquidem etiam di ipsi, quod plerumque humanas res neglegant, dum querimur ignoscunt, quibus aliud fortasse curantibus grandines ruunt, terrae dehiscunt, urbes hauriuntur. Quae non illis [hauriuntur] volentibus, sed aut aliorsum adspicientibus aut fatali rerum urgente cursu videntur accidere. [2] Tale est, imperator, quod omnibus nobis incluso gemitu maerentibus facere voluisti, non quidem tu rei publicae neglegentia aut laboris fuga aut desidiae cupiditate ductus, sed consilii olim, ut res est, inter vos placiti constantia et pietate fraterna ne, quem totius vitae summarumque rerum socium semper habuisses, in alicuius facti communitate desereres neve illius, viderit quali, certe novae laudi cederes. [3] Verum longe diversa in<ter> vos erat causa declinandi aut sustinendi laboris; quamquam, etiamsi totam excusationem aetatis adferres, sic quoque tibi rei publicae curis non erat abnuendum. [4] An si maximus quisque natu gubernator vectoribus est certissimus ad salutem, non is est optimus qui usu peritissimus imperator? Aut te umquam, Constantine, liberi nostri nepotesque patientur, vel cum ad summam perveneris senectutem, rei publicae vela contrahere quae tam felicibus ventis etiam iuvenis impleveris? [5] Sed tamen utcumque fas fuerit eum principem, quem anni cogerent aut valitudo deficeret, receptui canere, te vero, in quo adhuc istae sunt integrae solidaeque vires, hic totius corporis vigor, hic imperatorius ardor oculorum, immaturum otium sperasse miramur. [6] Quid enim aliud participi maiestatis tuae dare potuit veniam quietis quam ut tu imperio succederes pro duobus?
10
[1] Sed profecto exegit hoc ipsa varietas et natura fortunae, cui nihil mutare licuerat, dum vos imperium teneretis, ut illa viginti annorum continua felicitas intervallo aliquo distingueretur; aut etiam di immortales probare voluerunt tibi innixam stetisse rem publicam, cum sine te stare non posset. [2] Quamquam in istis quidem partibus non caruit pristina firmitate, ibi vero paene funditus corruit unde tu, Maximiane, discesseras: adeo illic plurimum habuerat stabilitatis adserta, ubi deserta maxime vacillavit. [3] Non aliter enim quam solet terra ventis aut aquis subter immissis intervulsa sui soliditate nutare, ita cuncta Italia atque ipsa Roma subducta repente qua sustentata fuerat dextera tua contremuit ac paene consedit. [4] Quod ego cursim transeo; cur enim vel recordemur adversa, cum videamus omnia tuo reditu restituta? [5] Fecit enim Roma ipsa pro maiestate nominis sui ut ostenderet posse se etiam imperatoribus imperare. Abduxit exercitus suos ac tibi reddidit et, cum ad sedandos animos auctoritatem privati principis attulisses, supplices tibi manus tendens vel potius queribunda clamavit:
11
[1] «Quousque hoc, Maximiane, patiar me quati, te quiescere; mihi libertatem adimi, te usurpare tibi inlicitam missionem? [2] An, quod divo Augusto post septuaginta aetatis, quinquaginta imperii annos non licuit, tam cito licuit tibi? [3] Ideone te mihi ille, cuius tot aras tot templa tot nomina colo, Hercules dedit, ut tu in suburbano otiis cedens usum dicatae mihi virtutis amitteres? [4] Redde te gubernaculis meis et, quoniam tranquillo mari portum intrare properasti, vade per fluctus mei quidem amore sollicitus sed tua maiestate securus. Et tamen per te tibi steterit, <si> iniuriam in mei restitutione patieris. Imperasti pridem rogatus a fratre, rursus impera iussus a matre». [5] O caelestem, imperator aeterne, pietatem tuam quae tuum illum animum semper invictum sola vicit! [6] Non potuisti resistere sanctae illius parentis imperio, et invitus licet paruisti et te illis vigiliis illisque curis, quas viginti annis expertus fueras, reddidisti. [7] Quibusnam tu, domina gentium, potes compensare beneficiis hoc tui imperatoris obsequium? — qui tanto usu sciens quantus sit imperandi labor, propter te non utitur illa quam degustaverat voluptate, tantumque rei publicae onus suscipit post quietem. [8] Facilius fuerat iugiter imperasse: quamvis enim magnum laborem consuetudo non sentit, intermissa desiderat novas vires.
12
[1] Quanta opus fuit tibi, imperator aeterne, providentia, quanta auctoritate ut subsidia rei publicae <iacentia> erigeres, exanimata recreares, dilapsa conligeres? [2] Mirabamur te post imperium esse privatum; multo magis mirum est imperium ferre post otium. [3] Solus hoc, ut dicitur, potuit deus ille, cuius dona sunt quod vivimus et videmus, ut habenas male creditas et currum devio rectore turbatum reciperet rursumque derigeret. Cuius simile tu, imperator, etiam facile fecisti. [4] Neque id mirum: non enim a te recessit imperium, et privatus licet dici velles, inhaesit tibi ingenita maiestas. [5] Omnes exercitus vestri omnesque provinciae requiescere te post tanta opera utcumque aequo animo tulerunt, imperare desisse numquam crediderunt. [6] Quid enim putas tibi, Maximiane, Iovem ipsum respondisse, cum tu ingenti animo diceres: «Recipe, Iuppiter, quod commodasti»? Hoc profecto respondit: «Non mutuum istud tibi tradidi sed aeternum; non recipio sed servo». [7] Statim igitur ut praecipitantem [ut] rem publicam refrenasti et gubernacula fluitantia recepisti, omnibus spes salutis inluxit. [8] Posuere venti, fugere nubes, fluctus resederunt, et iam sicubi adhuc in longinquioribus terris aliqua obversatur obscuritas aut residuus undarum pulsus immurmurat, necesse est tamen ad tuos nutus dilucescat et sileat.
13
[1] Dixi pro ratione temporis, sacratissimi principes, ea quae in vobis invicem, ut facitis, admirari et amare debetis. Restat ut ipsa illa quae separatim de virtutibus vestris locutus sum, sicut huic voto congruit, in sermonis fine coniungam. [2] Di immortales! quanta Romano imperio renovastis, quae iam, ut res est, cesserant vetustati! [3] Maximiano aeterno imperatori Constantinus imperator novus plus coepit esse quam filius. Favet ille crescenti, adest iste seniori; perpetuis profecto pietatis stirpibus adfinitas ista coalescat, quae semper summos in re publica viros ad concordiam copulavit. [4] Etenim si quamvis dissidentes familias Gracchi et Corneliae matrimonium reduxit in gratiam, si pro divo Augusto Actiacam victoriam tantummodo gener Agrippa confecit, quid sperandum est cum sempiternam patris ac filii caritatem etiam nuptiarum foedus adstrinxerit? [5] Quod si P. Scipio bellum Punicum suscepit adulescens ipsum postea superaturus Hannibalem, si Marius a factione Sullana Vrbem recepit senex, idque magno intervallo temporum evenisse memorabile est, quam facile nunc omnis metus ponet Romana res publica, quae defenditur coniuncti imperii duabus aetatibus pariterque utitur virtute iuvenis et maturitate senioris!
14
[1] Te, pater, ex ipso imperii vertice decet orbem prospicere communem caelestique nutu rebus humanis fata decernere, auspicia bellis gerendis dare, componendis pacibus leges imponere; te, iuvenis, indefessum ire per limites qua Romanum barbaris gentibus instat imperium, frequentes ad socerum victoriarum laureas mittere, praecepta petere, effecta rescribere. [2] Ita eveniet ut et ambo consilium pectoris unius habeatis et uterque vires duorum. [3] O felix in imperio et post imperium felicior! Audis enim profecto haec et vides, dive Constanti, quem curru [et] paene conspicuo, dum vicinos ortus repetit occasu, Sol ipse invecturus caelo excepit. [4] Quanto nunc gaudio potiris, quanta voluptate perfrueris, cum talem hunc filium tuum, qui te primus patrem fecit, in imperii tui possessionem idem pater, idem socer, idem imperator induxerit! [5] Haec est tua praeter omnes divos propria immortalitas quam videmus: filius similis adspectu, similis animo, par imperii potestate. [6] Inviderint licet nobis, nihil tamen auferre domui tuae Fata potuerunt: nec Maximiano filius qualis tu eras, nec Constantino pater deest. [7] Quin etiam ut omnibus modis tua necessitudo renovetur, rursus hic socer, rursus hic gener est, ut beatissimus imperator semper ex tua subole nepotibus augeatur.