MamertinusPanegyricus dictus Treueris? a. 291 p. Chr. - Genethliacus Maximiani Augusti |
| digilibLT 2013 |
| Informazioni editoriali |
XI (III). EIVSDEM MAGISTRI MAMERTINI GENETHLIACVS MAXIMIANI AVGVSTI
1
[1] Omnes quidem homines, sacratissime imperator, qui maiestati vestrae laudes canunt et gratias agunt, debitum vobis conantur exsolvere (quis enim est qui possit implere?); sentio tamen a me [hoc] praecipue hoc piae vocis officium iure quodam sacrosancti fenoris postulari, ut exspectationem sermonis eius quem tuis Quinquennalibus praeparaveram hac gemini natalis praedicatione compensem, et dicendi munus quod tunc voti promissione susceperam, nunc religione debiti repraesentem. [2] Voveram autem, sacratissime imperator, longe infra spem honoris eius quem in me contulistis (unde enim vel tantam fiduciam mei gererem vel tam improbe concupiscerem, ut optare mihi quantum iudicio vestro sum consecutus auderem?); voveram, inquam, potissimum ut me dignatione qua pridem audieras rursus audires, siquidem apud tanti praesentiam numinis hoc ipsum mihi maximum dicendi praemium videbatur ut dicerem. [3] Gaudeo igitur, si fas est confiteri, dilatam esse illam cupiditatem meam. Neque enim orationis eius quam composueram facio iacturam, sed eam reservo ut quinquennio rursus exacto Decennalibus tuis dicam, quoniam quidem lustris omnibus praedicandis communis oratio est.
2
[1] Et profecto, si non sensus meos dicatorum vobis dierum proxima quaeque veneratio sui maiestate praestringit, hic mihi dies videtur inlustrior magisque celebrandus, qui te primus protulit in lucem. [2] Etenim ipsi illi dies quibus imperii auspicia sumpsistis ob hoc sancti sunt ac religiosi quod tales declaraverint imperatores; at certe virtutes eas quibus ipsum ornatis imperium gemini vestri procreavere natales. [3] Quos quidem, sacratissime imperator, quotiens annis volventibus revertuntur, vestri pariter ac vestrorum numinum reverentia colimus; [4] siquidem vos dis esse genitos et nominibus quidem vestris sed multo magis virtutibus adprobatis. Quarum infatigabiles motus et impetus ipsa vis divinitatis exercet, quae vos tantis discursibus toto quem regitis orbe deducit, ut nos semper anxios vestri caritate nuper ad libertatem piae conquestionis impulerit, cum itinera vestra ipsis hiberni solstitii diebus per vicina illa caelo Alpium iuga, quibus Italiam Natura vallavit, perque illa saxa et duriorem saxis nivium densitatem desiderio vestri et amore sequeremur, et <quam> virtus vestra non sentit pati vos putaremus iniuriam.
3
[1] Reddidimus tamen rationem sollicitudini nostrae, et inspecta penitus veritate cognovimus quae causa faciat ut numquam otio adquiescere velitis. [2] Profecto enim non patitur hoc caelestis ille vestri generis conditor vel parens. Nam primum omnium, quidquid immortale est stare nescit, sempiternoque motu se servat aeternitas. [3] Deinde praecipue vestri illi parentes, qui vobis et nomina et imperia tribuerunt, perpetuis maximorum operum actionibus occupantur. [4] Ille siquidem Diocletiani auctor deus praeter depulsos quondam caeli possessione Titanas et mox biformium bella monstrorum perpeti cura quamvis compositum gubernat imperium, atque hanc tantam molem infatigabili manu volvit, omniumque rerum ordines ac vices pervigil servat. [5] Neque enim tunc tantummodo commovetur, cum tonitrua incutit et fulmina iacit, sed etiam, si tumultuantia elementorum officia pacavit, nihilominus tamen et fata disponit et ipsas quae tacitae labuntur auras placido sinu fundit, et in adversa nitentem impetu caeli rapit solem. [6] Itidemque, Maximiane, Hercules tuus. Mitto quod dum inter homines erat terras omnes et nemora pacavit, urbes dominis crudelibus liberavit, etiam caelo dirarum alitum volucra tela detraxit, etiam terrores inferum abducto custode compescuit; exinde certe nihilominus post adoptionem caelitum Iuventaeque conubium perpetuus est virtutis adsertor omnibusque fortium virorum laboribus favet, in omni certamine conatus adiuvat iustiores. [7] His quidem certe diebus, quibus immortalitatis origo celebratur, instigat, ut videmus, illos [a] sacris certaminibus accitos ut pertinaci animositate certandi multa faciant ipsius similia Victoris. [8] Adeo, sacratissime imperator, utraque vestra numina semper aliquid agunt agendumve curant, ut iam nobis illa quam pro vobis susceperamus cura ponenda sit, cum non laborare vos sed parentes deos videamus imitari, cumque praeterea ingenitum illum vobis divinae mentis ardorem etiam earum quae primae vos suscepere regionum alacritas excitarit. [9] Non enim in otiosa aliqua deliciisque corrupta parte terrarum nati institutique estis, sed in his provinciis quas ad infatigabilem consuetudinem laboris atque patientiae fracto licet oppositus hosti, armis tamen semper instructus limes exercet, in quibus omnis vita militia est, quarum etiam feminae ceterarum gentium viris fortiores sunt.
4
[1] Ex istis ergo causis stirpis vestrae patriorumque institutorum illa veniunt quae saepe miramur, interdum etiam pro amoris impatientia timebamus, quod expeditiones vestras numerare non possumus, quod diutius in isdem manere vestigiis dedignamini, quod vos a continuo cursu rerum gerendarum non modo amoenitas locorum aut nobilitas urbium sed ne ipsa quidem victoriarum vestrarum laetitia remoratur. [2] Illum modo Syria viderat: iam Pannonia susceperat. Tu modo Galliae oppida inlustraveras: iam summas arces Monoeci Herculis praeteribas. Ambo, cum ad Orientem Occidentemque occupari putaremini, repente in medio Italiae gremio apparuistis. [3] Hos fructus capitis operum maximorum, sic interim meritorum conscientia triumphatis, dum triumphos ipsos semper vincendo differtis, quod quaecumque pulcherrima facitis continuo transitis et ad maiora properatis ut, dum vestigia vestra miramur dumque vos adhuc esse in conspectu putamus, iam de vobis audiamus longinqua miracula. [4] Ita omnes provinciae vestrae, quas divina celeritate peragrastis, ubi sitis vicissim nesciunt: sciunt tamen vos ubique vicisse.
5
[1] Sed de rebus bellicis victoriisque vestris, sacratissime imperator, et multi summa eloquentia praediti saepe dixerunt et ego pridem, cum mihi auditionis tuae divina dignatio eam copiam tribuit, quantum potui praedicavi. [2] Hodie vero si de duabus rebus, quas ad hoc tempus aptissimas nisi fallor elegi, dicere mihi favente vestra maiestate contigerit, de ceteris veniam silentii petam. [3] Non commemoro igitur virtute vestra rem publicam dominatu saevissimo liberatam, non dico exacerbatas saeculi prioris iniuriis per clementiam vestram ad obsequium redisse provincias, mitto etiam dies festos victoriis triumphisque celebratos, taceo trophaea Germanica in media defixa barbaria, [4] transeo limitem Raetiae repentina hostium clade promotum, omitto Sarmatiae vastationem oppressumque captivitatis vinculis Sarracenum, etiam illa quae armorum vestrorum terrore facta sunt velut armis gesta praetereo, Francos ad petendam pacem cum rege venientes Parthumque vobis munerum miraculis blandientem: [5] novam mihi propono dicendi legem ut, cum omnia videar silere quae summa sint, ostendam tamen inesse laudibus vestris alia maiora.
6
[1] Quae igitur illa sunt? Pietas vestra, sacratissime imperator, atque felicitas. Nam primum omnium, quanta vestra est erga deos pietas, quos aris simulacris templis donariis, vestris denique nominibus adscriptis, adiunctis imaginibus ornastis, sanctioresque fecistis exemplo vestrae venerationis! [2] Nunc enim vere homines intellegunt quae potestas deorum, cum tam impense colantur a vobis. [3] Deinde, id quod maxime deorum immortalium cum religione coniunctum est, quanta vosmet invicem pietate colitis! Quae enim umquam videre saecula talem in summa potestate concordiam? Qui germani geminive fratres indiviso patrimonio tam aequabiliter utuntur quam vos orbe Romano? [4] Ex quo profecto manifestum est ceterorum hominum animas esse humiles et caducas, vestras vero caelestes et sempiternas. [5] Obtrectant invicem sibi artifices operum sordidorum, est inter aliquos etiam canorae vocis invidia, nihil denique tam vile tamque vulgare est cuius participes malignis aemulationis stimulis vacent: vester vero immortalis animus omnibus opibus omnique fortuna atque ipso est maior imperio. [6] Vobis Rhenus et Hister et Nilus et cum gemino Tigris Euphrate et uterque qua <so>lem accipit ac reddit Oceanus et quidquid est inter ista terrarum et fluminum et litorum, tam facili sunt aequanimitate communia quam sibi gaudent esse communem oculi diem. [7] Ita duplices vobis divinae potentiae fructus pietas vestra largitur: et suo uterque fruitur et consortis imperio.
7
[1] Laurea illa de victis accolentibus Syriam nationibus et illa Raetica et illa Sarmatica te, Maximiane, fecerunt pio gaudio triumphare; [2] itidemque hic gens Chaibonum Erulorumque deleta et Transrhenana victoria et domitis oppressa Francis bella piratica Diocletianum votorum compotem reddiderunt. [3] Dividere inter vos dii immortales sua beneficia non possunt; quidquid alterutri praestatur amborum est. [4] Obstupescerent certe omnes homines admiratione vestri, etiam si vos idem parens eademque mater ad istam concordiam Naturae legibus imbuissent. [5] At enim quanto hoc est admirabilius vel pulchrius quod vos castra, quod proelia, quod pares victoriae fecere fratres! Dum virtutibus vestris favetis, dum pulcherrima invicem facta laudatis, dum ad summum fortunae fastigium pari gradu tenditis, diversum sanguinem adfectibus miscuistis. [6] Non fortuita in vobis est germanitas sed electa; notum est saepe eisdem parentibus natos esse dissimiles, certissimae fraternitatis est usque ad imperium similitudo. Quin etiam intervallum vestrae vincit aetatis et seniorem iunioremque caritate mutua reddit aequales, ut iam illud falso dictum sit non delectari societate rerum nisi pares annos. [7] Intellegimus enim, sacratissimi principes, geminum vobis, quamvis dispares sitis aetatibus, inesse consensum: neque tu illi videris promptior neque tibi ille cunctantior, sed invicem vosmet imitamini, invicem vestros adfectatis annos. Sic vos geritis quasi iuniores <ambo>, ambo seniores. Neuter plus suis moribus favet; uterque se vult hoc esse quod frater est.
8
[1] Inde igitur proxime illa impatientia vestrae pietatis erupit quod vos nulla regionum longinquitas, nulla iniquitas locorum, nulla tempestatis asperitas retinere aut morari potuit, quominus ad conspectum vestri pervolaretis. [2] Neque enim illud progressio fuit nec itineris confectio nec solitis adminiculis usa properatio. [3] Quid simile concitus eques aut velivola navis? Divinus quidam impetus fuit, quo repente in eundem locum ab utroque solis adverso fine venistis; ipsos siquidem quos praemiseratis nuntios reliquistis, ipsam quae vos conata est praevenire Famam praevertistis, ut absque paucissimis qui vobis comites haerere potuerunt ceteri homines fortasse crediderint, quod dignum est maiestate vestra, diurna vobis et nocturna curricula utraque mundi lumina commodasse. [4] Sed removeamus istinc fabulas imperitorum, verum loquamur: vestra vobis pietas, sacratissime imperator, volucres dedit cursus. [5] Etenim cum nihil sit animo velocius, vos, quorum igneae immortalesque mentes minime sentiunt corporum moras, pervecti estis ad vos mutui desiderii celeritate.
9
[1] Sed qua tandem vice temporum, quo tempestatis habitu! Nempe hieme saevissima et his quoque regionibus inusitata, cum agros glacies, glaciem nives premerent caelo pariter ac terris uniformibus, cumque ipsi anhelitus hominum circa sua ora concreti rigore canescerent. [2] Adeo, ut res est, adversus inclementiam locorum ac siderum vestrae vos maiestatis potentia tuebatur, et ceteris hominibus atque regionibus vi frigorum adstrictis et oppressis vos solos aurae lenes vernique flatus et diductis nubibus ad itinera vestra directi solis radii sequebantur. [3] Tanta facilitate illa quae tunc aliis forent inaccessibilia superastis, atque inde Iulias hinc Cottias Alpes quasi relictas aestu arenas patentium litorum transcurristis. [4] Eant nunc rerum veterum praedicatores et Hannibalem illum multis laboribus magnaque exercitus sui diminutione Alpes penetrasse mirentur! [5] Vos, invictissimi imperatores, prope soli Alpium vias hibernis nivibus obstructas divinis vestigiis aperuistis, ut quondam Hercules per eadem illa culmina Hiberiae spolia incomitatus abduxit.
10
[1] Tum, si fortunae causaeque Hannibalis ac vestrorum itinerum comparentur, quanto haec vestra dis hominibusque acceptiora sunt, quanto laude ac sempiterna memoria digniora! [2] Tunc Poeno ex summis Alpibus viso Italia contremuit, statim pecua agrique deserti, omnes familiae rusticanae silvas et ferarum cubilia petivere. [3] Quo nuntio accepto omnibus oppidis matres Italae pensa e manibus abiecerunt, parvos liberos adreptos ad templa traxerunt, ibi aedes sacras passo capillo suo quaeque verrebat, vario planctu ploratuque futuris cladibus omina dabant, Trasimennum et Cannas dolore praesago praecanebant. [4] Nunc autem, ut primum ex utrisque Alpium iugis vestrum numen effulsit, tota Italia clarior lux diffusa, omnibus qui suspexerant aeque admiratio atque dubitatio iniecta, ecquinam di de illis montium verticibus orirentur, an his gradibus in terras caelo descenderent. [5] Vt vero propius propiusque coepti estis agnosci, omnes agri oppleti non hominibus modo ad visendum procurrentibus sed etiam pecudum gregibus remota pascua et nemora linquentibus, concursare inter se agricolae, nuntiare totis <vicis> visa, arae incendi, tura poni, vina libari, victimae caedi, cuncta gaudio calere, cuncta plausibus tripudiare, dis immortalibus laudes gratesque cantari, non opinione traditus sed conspicuus et praesens Iuppiter cominus invocari, non advena sed imperator Hercules adorari.
11
[1] Quid illud, di boni! Quale pietas vestra spectaculum dedit, cum in Mediolanensi palatio admissis qui sacros vultus adoraturi erant conspecti estis ambo, et consuetudinem simplicis venerationis geminato numine repente turbastis! [2] Nemo ordinem numinum solita secutus est disciplina; omnes adorandi mora restiterunt duplicato pietatis officio contumaces. [3] Atque haec quidem velut interioribus sacrariis operta veneratio eorum modo animos obstupefecerat quibus aditum vestri dabant ordines dignitatis. Vt vero limine egressi per mediam urbem simul vehebamini, tecta ipsa se, ut audio, paene commoverunt, omnibus viris feminis parvulis senibus aut per fores in publicum proruentibus aut per superiora aedium lamina imminentibus. [4] Clamare omnes prae gaudio, iam sine metu vestri et palam manu demonstrare: «Vides Diocletianum? Maximianum vides? Ambo sunt! Pariter sunt! Quam iunctim sedent! Quam concorditer conloquuntur! Quam cito transeunt!». [5] Nemo studio suo par fuit oculis ad intuendum, dumque vos alterna cupiditate mirantur, neutrum satis videre potuerunt.
12
[1] Ipsa etiam gentium domina Roma immodico propinquitatis vestrae elata gaudio vosque e speculis suorum montium prospicere conata, quo se vultibus vestris propius expleret, ad intuendum cominus quantum potuit accessit. [2] Lumina siquidem senatus sui misit beatissimae illi per eos dies Mediolanensium civitati similitudinem maiestatis suae libenter impartiens, ut ibi tunc esse sedes imperii videretur quo uterque venerat imperator. [3] Interim tamen, dum mihi ante oculos pono cotidiana vestra conloquia, coniunctas in omni sermone dexteras, ioca seriaque communicata, obtutu mutuo transacta convivia, illa me cogitatio subit quanam animi magnitudine ad revisendos exercitus vestros discesseritis pietatemque vestram utilitate rei publicae viceritis. [4] Qui tunc vestri sensus fuere, qui vultus! Quam <im>patientes ad dissimulandum indicium perturbationis oculi! Respexistis profecto saepius, neque haec de vobis vana finguntur. [5] Talia vobis dedistis omina, cito ad conspectum mutuum reversuri.
13
[1] Facilis est mihi transitus, sacratissime imperator, ab hac pietatis vestrae laude ad praedicationem felicitatis. Hoc enim ipsum felicitatis est quod ut conspicere vos invicem complectique possitis in manu vestra est. [2] Solem ipsum lunamque cernimus, quia totius mundi funguntur officiis, non nisi post multa saecula certa lege temporum convenire: vestra tam libera est et beata maiestas, ut in summis rebus generis humani nihil vobis necesse sit nisi vestrae parere pietati. [3] Ceterum si quis ad humana respiciat, quanto magis magnitudo vestrae felicitatis appareat ! Homines privatis rebus intenti ita plerumque propriis difficultatibus implicantur, ut omni aevo careant aditu suorum; [4] vos tantae rei publicae administratione suscepta, quos huc atque illuc tot urbes tot castra tot limites tot circumiecta Romano imperio flumina montes litora vocant, tantum animis ac fortuna valetis ut in unum convenire possitis, nihilominus orbe securo. [5] Neque enim pars ulla terrarum maiestatis vestrae praesentia caret, etiam cum ipsi abesse videamini.
14
[1] Ne tantulum quidem barbarae nationes audent animos attollere quod vos in interiorem imperii vestri sinum secesseritis: quin immo ipsi magis in vobis fiduciam pertimescunt, quod se contemni sentiunt cum relinquuntur. [2] Itaque illud quod de vestro cecinit poeta Romanus Iove, «Iovis omnia» esse «<plena>», id scilicet animo contemplatus, quamquam ipse Iuppiter summum caeli verticem teneat supra nubila supraque ventos sedens in luce perpetua, numen tamen eius ac mentem toto infusam esse mundo, id nunc ego de utroque vestrum audeo praedicare: [3] ubicumque sitis, in unum licet palatium concesseritis, divinitatem vestram ubique versari, omnes terras omniaque maria plena esse vestri. [4] Quid enim mirum si, cum possit hic mundus Iovis esse plenus, possit et Herculis?
15
[1] Admonet me et temporis et loci ratio et maiestatis tuae reverentia ut finem dicendi faciam, quamquam de felicitate vestra tam pauca dixerim et tam multa restent. [2] Sed ecce suggerunt: «Adhuc potes dicere de salubritate temporum et fertilitate terrarum». [3] Re vera enim, sacratissime imperator, scimus omnes, ante quam vos salutem rei publicae redderetis, quanta frugum inopia quanta funerum copia fuerit, fame passim morbisque grassantibus. Vt vero lucem gentibus extulistis, exinde salutares spiritus iugiter manant. [4] Nullus ager fallit agricolam, nisi quod spem ubertate superat. Hominum aetates et numerus augetur. Rumpunt horrea conditae messes, et tamen cultura duplicatur. Vbi silvae fuere, iam seges est: metendo et vindemiando defecimus.
16
[1] Illud vero, non suggeratur licet, quoquo modo dicam ante quam desinam: tantam esse imperii vestri felicitatem <ut> undique se barbarae nationes vicissim lacerent et excidant, alternis dimicationibus et insidiis clades suas duplicent et instaurent, Sarmaticas vestras et Raeticas et Transrhenanas expeditiones furore percitae in semet imitentur. [2] Sancte Iuppiter et Hercules bone, tandem bella civilia ad gentes illa vesania dignas transtulistis, omnemque illam rabiem extra terminos huius imperii in terras hostium distulistis. [3] Etenim, quod ait ille Romani carminis primus auctor, «a sole exoriente usque ad Maeotis paludes», id nunc longius longiusque protendere licet, si qui hostilem in mutua clade vesaniam toto orbe percenseat. [4] Etenim ab ipso solis ortu non modo circa Maeotim, ac sub extrema septentrionis plaga, qua fervidum caput Danubius evolvit quaque horridus secat Alba Germaniam, [5] sed etiam sub ipso lucis occasu, qua Tingitano litori Calpetani montis obvium latus in Mediterraneos sinus admittit Oceanum, ruunt omnes in sanguinem suum populi, quibus numquam contigit esse Romanis, obstinataeque feritatis poenas nunc sponte persolvunt.
17
[1] Furit in viscera sua gens effrena Maurorum, Gothi Burgundos penitus excidunt, rursumque pro victis armantur Alamanni itemque Tervingi; pars alia Gothorum adiuncta manu Taifalorum adversum Vandalos Gipedesque concurrunt. [2] Ipsos Persas ipsumque regem adscitis Sacis et Rufiis et Gelis petit frater Ormies nec respicit vel pro maiestate quasi regem vel pro pietate quasi fratrem. [3] Burgundiones Alamannorum agros occupavere, sed sua quoque clade quaesitos. [4] Alamanni terras amisere sed repetunt. O magnam vim numinis vestri! Non istae modo aliaeque gentes viribus armisque terribiles fiducia instructae ad perniciem immanitatis utuntur, sed etiam Blemyes illi, ut audio, levibus modo adsueti sagittis adversus Aethiopas quaerunt arma quae non habent, et paene nudis odiis proelia interneciva committunt.
18
[1] Iam de perduellibus ultionem non armis, non exercitu capitis, sicut hucusque fecistis; iam, inquam, fortunatissimi imperatores, felicitate vincitis sola. [2] Ecquid umquam Romani principes de felicitate sua praedicari laetius audierunt quam cum diceretur hostes quiescere, otiosos esse, pacem colere? [3] At enim quanto hoc est laetabilius ac melius quod de prosperitate saeculi vestri certatim omnium hominum circumfert<ur ore>: «Barbari ad arma, sed invicem dimicaturi! Vicerunt barbari, sed consanguineos suos !» [4] Tam innumeros vobis, tam novos ex omni hostium genere successus Fortuna suppeditat, ut iam mihi necesse sit illa quae initio separaveram rursus hic communi laude coniungere, dum tantorum eventuum quaero rationem: [5] felicitatem istam, optimi imperatores, pietate meruistis!
19
[1] Optime igitur, quantum arbitror, sacratissime imperator, haec potissima elegi quae gemino natali tuo praedicarem. [2] Etenim ceterae virtutes et bona cetera processu aetatis eveniunt: fortitudo annis accedentibus roboratur, continentia disciplinae praeceptis traditur, iustitia cognitione iuris addiscitur, ipsa denique illa quae videtur rerum omnium domina esse sapientia perspectis hominum moribus et exploratis rerum docetur eventis. Solae cum nascentibus pariter oriuntur pietas atque felicitas; naturalia sunt enim animorum bona et praemia fatorum. [3] Gemini ergo natales pias vobis mentes et imperatorias tribuere fortunas, atque inde sanctitatis vestrae omniumque successuum manat exordium quod nascentes vos ad opes generis humani bona sidera et amica viderunt. [4] Quae vobis concordiam sempiternam et vestrorum generum caritatem et fovendae rei publicae studia conciliant, itemque praeter victorias toto orbe terrarum partas etiam navalia trophaea promittunt, [5] ut post bella Punica, post Asiae Syriaeque reges Romani rostra campi novis ornetis exuviis, et oblitos iam Quirites in memoriam reducatis cur ille sollemnis contionibus locus Rostra vocitetur. [6] Dico enim magna certaque fiducia: digna est hac quoque gloria vestra pietas, et potest eam praestare felicitas.