Panegyricus dictus Constantino filio Constantii (Treueris a. 313 p. Chr.)
digilibLT 2013
Informazioni editoriali

XII (IX). <INCERTI> PANEGYRICVS DICTVS CONSTANTINO FILIO CONSTANTII

1

[1] Vnde mihi tantum confidentiae, sacratissime imperator, ut post tot homines disertissimos, quos et in Vrbe sacra et hic rursus audisti, dicere auderem, nisi nefas esse ducerem et commissi cuiusdam sacrilegii religionem vererer si is, qui semper res a numine tuo gestas praedicare solitus essem, haec tanto maiora pristinis silentio praeterirem, per quae non pars aliqua servata sed universa sibi est res publica restituta? [2] Neque enim ignoro quanto inferiora nostra sint ingenia Romanis, siquidem latine et diserte loqui illis ingeneratum est, nobis elaboratum et, si quid forte commode dicimus, ex illo fonte et capite [et] facundiae imitatio nostra derivat. [3] Sed quamvis conscius mihi infirmitatis ingenitae et inchoati potius studii quam eruditi, cohibere me silentio nequeo, quominus de recuperata Vrbe imperioque Romano [et] tandem ex diuturna convulsione solidato et ipse aliquid coner effari, ut inter tantos sonitus disertorum mea quoque vox tenuis exaudita videatur. [4] Etenim si in rebus bellicis ipsisque proeliis non solum tubae ac litui sed etiam Spartanae tibiae incentivum aliquod feruntur habuisse (credo quia magnos animos parvo licet modulo sufficit incitari), cur ego in me de tuo favore diffidam, ut sermonem meum studio potius tui cultus quam suis viribus metiaris? [5] Experiar igitur, ut possum, quamquam oppletis auribus tuis, ut sic dixerim, insusurrare, sine aemulandi fiducia cupidus imitandi.

2

[1] Ac primum illud adripiam quod credo adhuc neminem ausum fuisse, ut ante de constantia expeditionis tuae dicam quam de laude victoriae. [2] Transacto enim motu adversi hominis et offensione revocata, utar libertate erga te nostri amoris, quem tunc inter metus et rei publicae vota suspendimus. [3] Tene, imperator, tantum animo potuisse praesumere, ut bellum tantis opibus, tanto consensu avaritiae, tanta scelerum contagione, tanta veniae desperatione conflatum quiescentibus cunctantibusque tunc imperii tui sociis primus invaderes! [4] Quisnam te deus, quae tam praesens hortata est maiestas ut, omnibus fere tuis comitibus et ducibus non solum tacite mussantibus sed etiam aperte timentibus, contra consilia hominum, contra haruspicum monita ipse per temet liberandae Vrbis tempus venisse sentires? [5] Habes profecto aliquod cum illa mente divina, Constantine, secretum, quae delegata nostri diis minoribus cura uni se tibi dignatur ostendere. Alioquin, fortissime imperator, sic quoque cum viceris redde rationem. [6] Rhenum tu quidem toto limite dispositis exercitibus tutum reliqueras, sed hoc maiores pro te suscepimus metus quod nobis potius quam tibi consulebas, nostramque pacem magis quam bellum quod adgrediebare firmaveras.

3

[1] Ne tu, imperator, nimio nostri amore nescisti ad securitatem nobis vere providere, qui non omnia tecum arma movisti, cum tua conservatio salus nostra sit. [2] Et quid opus erat ipsi Rheno instructis et militibus et classibus, quem iam pridem barbaris nationibus virtutis tuae terror obstruxerat? An ostentare voluisti diligentiam tuam, divisis copiis inter custodiam pacis et belli? Aut etiam iactanter et gloriose probare liberandae Vrbi te sufficere cum paucis? [3] Vix enim quarta parte exercitus contra centum milia armatorum hostium Alpes transgressus es, ut appareret penitus considerantibus (id quod nos fugit tui amore trepidantes) non dubiam te sed promissam divinitus petere victoriam. [4] Duxerat magnum Severus exercitum, et hostem suum perfidia desertus armaverat; maiores postea copias Maximianus admoverat, et ipse transfugis circumcisus videbatur prospere refugisse. Ipse denique qui pater illius credebatur discissam ab umeris purpuram detrahere conatus senserat in illud dedecus sua fata transisse. [5] Mille et sexaginta annis contractas ex toto orbe divitias monstrum illud redemptis ad civile latrocinium manibus ingesserat. [6] Ad hoc aliena matrimonia, innocentium capita cum bonis passim donando usque ad mortis devotionem obstrinxerat parricidas; omnes aut insidiatos sibi aut palam aliquid pro libertate conatos poenis adfecerat, armis oppresserat. [7] Et inter haec utebatur eius urbis maiestate quam ceperat, totam Italiam conductis ad omne facinus satellitibus oppleverat.

4

[1] Haec omnia, imperator, cum cogitares scires videres, nec te paterna gravitas nec tua natura temerarium esse pateretur, dic, quaeso, quid in consilio nisi divinum numen habuisti? [2] An illa te ratio ducebat (sua enim cuique prudentia deus est), quod in tam dispari contentione non poterat melior causa non superare et, innumerabiles licet ille copias pro se obiceret, pro te tamen Iustitia pugnabat? [3] Vt enim omittam illa quae non decet comparari, quod erat ille Maximiani suppositus, tu Constantii Pii filius; ille despectissimae parvitatis, detortis solutisque membris, nomine ipso abusiva appellatione mutilato, tu (quod sufficit dicere) tantus ac talis; [4] ut haec, inquam, omittam, te, Constantine, paterna pietas sequebatur, illum, ut falso generi non invideamus, impietas; te clementia, illum crudelitas; te pudicitia soli dicata coniugio, illum libido stupris omnibus contaminata; te divina praecepta, illum superstitiosa maleficia; illum denique spoliatorum templorum, trucidati senatus, plebis Romanae fame necatae piacula, te abolitarum calumniarum, te prohibitarum delationum, te †conservatio absque† homicidarum sanguinis gratulatio. [5] In tam diversa causarum ratione divino consilio, imperator, hoc est tuo, non militum multitudinem sed partium merita numerasti.

5

[1] Magnus Alexander, cum praeter Macedonas suos cunctae Graeciae universo Illyrico innumerabilem dilectum posset indicere, numquam tamen maiores quadraginta milium copias duxit, inhabile regenti ratus quidquid excederet, et turbam potius quam exercitum. [2] Tu vero etiam minoribus copiis bellum multo maius adgressus es, tanto scilicet propria tua virtute potior quanto ille numero instructior. [3] Et ille quidem contra leves Medos et imbelles Syros et Parthorum arma volatica et Asiaticos optantes mutare servitium rem gessit proelii unius eventu; tibi vincendi erant milites (pro nefas!) paulo ante Romani, armis omnibus more primae classis armati et pro facinorum conscientia numquam nisi morte cessuri. [4] Probavit hoc prima obstinatio eorum qui, sub ipsis Alpium iugis munitissimum licet muro ac situ tenentes oppidum, ausi fuerunt te imminente resistere ac portas claudere; non credentes illi quidem, ut audio, ipsum te adesse [5] (quis enim crederet tam cito a Rheno ad Alpes imperatorem cum exercitu pervolasse?), sed tamen qui non solum praesenti numini tuo verum etiam nuntiato nomini cedere debuissent. [6] Luerunt igitur ilico dementiae suae poenas, cum oblatam sibi a clementia tua veniam recusassent. Neque enim vallo fossaque obsessio inchoata est, nec cuniculis agendis nec machinis admovendis nec incutiendo ariete temptati quassatique sunt muri, sed statim iniectae faces portis, scalae propugnaculis, nec solum fundis eminus telisque missilibus sed hastis <et> gladiis. Ita res simul coepta et patrata, iunctusque rebellibus fuit conatus et exitus.

6

[1] Gomphos, urbem Thessaliae, quoniam abnueret obsequium, C. Caesar uno die sustulit. Sed ille Graeculos homines adortus est, tu Subalpinos; ille solos incolas, tu etiam militare praesidium; ille non potuit captos a direptione defendere, tibi licuit clementiam tuis victoribus imperare. [2] Sed illa quidem Gomphensium clades documento ceteris fuit; tibi paulo post alia in Taurinatibus campis pugna pugnata est, non trepidantibus ex victoria tua rebellibus sed iratis, incensisque ad ulciscendum animis quos fortunae inclinatio restinguere debuisset, nec vero temere ac passim vagis hostibus ut facile palantes caederentur, [3] sed acie in cunei modum structa, descendentibus retro in altitudinem lateribus quae, si cum prima <acie> avide confligeres, reflexa impeditos certamine circumirent. [4] Sed tu id providens praemissis utrimque qui obviam irent et simul, si quid insidiarum lateret, excuterent, ipse offirmato illo capite deiecto <tota>que acie in fugam versa tanto maiorem in processu stragem edidisti quanto amplioribus subsidiis instructa constiterat. [5] Ita usque ad Taurinatium muros fusi caesique obseratasque nancti portas ab incolis etiam corporum suorum mole clauserunt.

7

[1] Quid tibi aliud sperare potuisti, miles infelix, turpissimo illi tunc devote prodigio? Iam enim non insulto sed doleo. [2] Constantinum tu tantum sanguinis fundere coegisti, cui, quia salutem vestram a vobis impetrare non licuit, paene displicuit ipsa victoria. [3] At non Taurinatibus neque ceteris Italiae civitatibus idem animus fuit, qui te, imperator, exsultantes gaudio certatim ad se vocaverunt. [4] Missae ab omnibus legationes, oblati undique commeatus, ut appareret quam diu desiderassent cui se tam prompte bello adhuc restante committerent. [5] Qui fuit dies ille quo Mediolanum ingressus <es>! Quae gratulatio principum civitatis, qui plausus populi! Quae securitas intuentium te matrum te virginum, quae duplici fructu fruebantur, cum pulcherrimi imperatoris formam viderent et licentiam non timerent! [6] Ostentare se omnes et tripudiare sine ullo de reliquis bellis metu, et auspicium victoriae tuae pro consummatione metiebantur: [7] non Transpadana provincia videbatur recepta, sed Roma. Quis enim crederet tantis successibus ullum obstaculum fore tuis, quominus omnes exercitus se clementiae tuae traderent, cum virtutis experimentum novissent? [8] Muros vi ceperas, acie palam viceras; quis tam demens videbatur ut aut obsideri auderet aut congredi, praesertim cum tu dies aliquot Mediolani resistens tempus omnibus sibi consulendi dedisses, ut de te sperarent?

8

[1] Sed enim aerumnosa illa et iam pridem media aetate nostra civili sanguine maculata Verona maximo hostium exercitu tenebatur, acerrimis ducibus pertinacissimoque praefecto, scilicet ut, quam coloniam Cn. Pompeius aliquando deduxerat, Pompeianus everteret. [2] O miserabilem Veronensium calamitatem, quos non tam tua quam intestina satellitum pressit obsidio! Quippe Athesis ille saxis asper et gurgitibus verticosus et impetu ferox oppugnatione prohibebat, omnemque retro regionem invehendis copiis tutam defensamque praestabat. [3] Quod tamen ne diutius hostem iuvaret providentia tua factum est, cum superioribus in locis, qua lenior amnis et ignari hostes erant, exercitus parte protecta, ancipiti pericolo clausos obsessosque omissa spe morae experiri armis coegisti, adeoque omnes <qui> eruptionem temptaverant cecidisti, ut ipse dux cum parte copiarum ad arcessenda auxilia muris excesserit, maiorem miser adducturus exercitum ut maiore comitatu cladis occideret. [4] Quo quidem tempore praecipua apparuit tua, imperator, cura simul et animi magnitudo, qui redeunti illi minore exercitu congredi quam obsidionem intermittere maluisti, ne respirare clausis aut effugere aut imminere tergo liceret.

9

[1] Et primo quidem, ut audio, aciem instruxeras duplicem; mox proviso adversarium numero explicari statico in frontem ordines et extendi latius arma iussisti, ex tuo animo nimirum animos tuorum omnium metiens, quamvis gravius inde pondus infringi posse impetu pauciorum. [2] Laudare me existimas, imperator, cuncta quae in illo proelio feceris? Ego vero iterum queror. [3] Prospexeras omnia, disposueras universa, summi imperatoris officia compleveras: cur ipse pugnasti, cur te densissimis hostium globis miscuisti, cur salutem rei publicae in pericula tanta misisti? [4] An nescire nos putas quod, dum nimio raperis ardore, in media hostium tela deveneris et, nisi viam tibi caedibus aperuisses, spem totius generis human et vota deceperas? [5] Toto quippe impetu ferebare, torrenti similis amni quem abruptae radicitus silvae et convulsa funditus saxa sequerentur. [6] Quid tibi est, imperator, cum inferiore fortuna? Illos pugnare fas est quibus suo cuiusque fato aut vincendum est aut cadendum: tu, cuius ex vita omnium fata pendent, ad ullum discrimen accedas? Inter tot tela gladiosque versere? Quis hoc a te exigit? Aut quis pati possit ut quidquam in te belli casibus liceat? Deceat te, imperator, hostem ferire? Immo non decet laborare.

10

[1] Spectavit ex edito monte Xerses navale certamen; Augustus aliud agens vicit apud Actium; fuit etiam qui sublatus in scalas invicem nexas concurrentes eminus vidit exercitus, ut nec interesset periculo et adesset eventui. [2] Ignava, inquies, sunt haec exempla, sed tuta; graviorque metus est periculi tui quam laetitia victoriae. [3] An non ipsi te, caesis fugatisque hostibus interfectoque etiam ipso eorum duce, comites et tribuni corripuere lacrimantes, amplexique illud tuum anhelum pectus, cruentas manus et quidquid de sanguine profundae caedis emerserat hinc atque inde clamarunt: «Quid egeras, imperator? In quae nos fata proieceras, nisi te divina virtus tua vindicasset? Quae haec est impatientia? Aut quo tibi manus nostras, si versa vice pugnas ipse pro nobis?» [4] Haec ego non dicerem, imperator, neque ab aliis dicta memorarem, nisi beneficio tuae lenitatis tutior esset nostra in verbis quam tua in armis audacia. [5] Nova enim quadam varietate naturae confusoque virtutum temperamento, idem es et in proeliis ferocissimus et parta securitate mitissimus.

11

[1] Cum enim dato obsessis tempore paenitendi Aquileiam quoque de legatis eorum [ac] supplicibus recepisses, cunctique se tibi dedissent quos obsidendo servaveras, ignovisti omnibus et vitam quam desperaverant reddidisti. [2] Et quidem iussisti arma deponere ut multo tutius victoris pietate tegerentur; ut tamen pertinaciae suae merita sentirent, corripi eos vincirique iussisti non ad supplicium sed <ad> vitam, ne conscientiae timore diffugerent graviterque delinquerent conservarique iterum non mererentur, si servati non fuissent. [3] Sed unde tanto hominum numero tot vincula quae continere militares et paulo ante armatas manus possent? [4] Stupere milites qui perducendos susceperant et custodiae curam abnuere et prorsus nescire quid facerent; ipsi etiam qui tibi in consilio erant, ipse etiam praefectus haerere, cum tu divino monitus instinctu de gladiis eorum gemina manibus aptari claustra iussisti, ut servarent deditos gladii sui quos non defenderant repugnantes.

12

[1] O pulcherrimum et qui omnium oculis subici debuisset triumphum virtutis et clementiae tuae! Cuius enim potentiae fuit hostibus arma deripere, eius humanitatis deditos ad impunitatem sui adligare atque ita vincire ut eos ferri illius quod contra te gesserant cotidie paeniteret. [2] Gladius ille, quem in te distrinxerat hostis infestus, ipse domini sui manus tenuit, et paratus ad caedem custos factus est ad salutem. [3] Magnus poeta, dum bellorum toto orbe surgentium discursum apparatumque describit, «Et curvae», inquit, «rigidum falces <conflantur in ensem>». Triste nimium tempus illud, cum instrumenta cultui pecudum praeparata in caedem hominum verterentur. [4] At nunc rigidi illi mortiferique mucrones in salutaria vincla curvantur, et exarmatum hominem non interimunt sed coercent, deditosque hostes gladii sui conlisi obtunsique tutantur, qui nihil illis prodesse integri acutique potuerunt.

13

[1] Omnium ergo armorum ministeria ad diversos effectus arbitrio tuo serviunt, imperator. Tibi vincunt gladii, tibi servant; te pugnante feriunt, te ignoscente custodiunt. [2] Vt deus ille mundi creator et dominus eodem fulmine suo nunc tristes nunc laetos nuntios mittit, ita eadem sub numine tuo tela inimicos aut supplices tuos pernicie aut conservatione discernunt. [3] Eripuisti, imperator, adversariis tuis gladios ne quis incumberet dolore superatus; et eosdem suis manibus innoxios reddidisti, ut et clementiae et vindictae tuae satisfaceres: quorum sanguini peperceras, arma fregisti. [4] Vita enim hominum diu parta semper servanda est, si liceat: ferrum inventu facile, usu mutabile. Ideo quae erant reparabilia conflasti, quod redivivum non erat reservasti. [5] Quid simile ad laetitiam fabulae ferunt? Conversa esse humana corpora in fontes aut pecudes aut aves: foeda et degener talis conversio. Gladius mutatus in manicas: hoc est quod securitas post timorem, quod umbraculum post calorem. Splendorem mutatio perdidit, sed aciem rettudit.

14

[1] Studium et humanitas tua hortata est, imperator, ut hucusque exsultatio nostra verbis eluderet; sed iam ad potiora redeamus. [2] Recuperata omni cis Padum Italia ipsa iam ad te supplices manus Roma tendebat, cui portentum illud insederat nihil conari ausum ad tot nuntios suarum cladium. Quippe ipsa se vilissimi hominis obsidebat ignavia et «degeneres», ut dictum est, «animos timor arguebat». [3] Stultum et nequam animal nusquam extra parietes egredi audebat. Ita enim aut prodigiis aut metus sui praesagiis monebatur. [4] Pro pudor, intra parietum custodias imperator! Non ille adspirare in campum, non exerceri armis, non pulverem pati: astutus quidem, ne virorum officia temptantem contemnerent qui viderent; deambulare et tantum in illo palatio marmoratis parietibus incedere: nam in Sallustianos hortos ire peregrinatio et expeditio putabatur. [5] Et hae quidem deliciae toto illo tempore quo Vrbem obsederat, semet incluserat, turpissimam hanc eius formidinem protegebant. Non enim se imbellem sed beatum, non inertem sed securum videri volebat. [6] Quotiens milites in contionem vocabat, se solum cum illis imperare, alios per limites pro se militare iactabat. «Fruimini», aiebat, «dissipate, prodigite». Haec erat miserorum brevis et caduca felicitas.

15

[1] Ac ne tum quidem, cum tot adversa suorum proelia comperisset, obviam ire conatus est <ut> ad resistendum Padi limite aut Appennini iugis uteretur, sed litteras calamitatum suarum indices supprimebat; interdum etiam palam ut usque ad portas veniretur optabat, non intellegens maiestatem illam Vrbis, quae pridem admotos exercitus sollicitaverat, iam flagitiis ipsius deformatam et sedibus suis pulsam ad tua auxilia transisse, nec ullis praemiis posse corrumpi quos tibi praeter liberalitatem tuam et sacramenti fidem tot victoriarum gloriae dicavissent. [2] Quis enim miles, qui ductu atque auspiciis tuis totiens felicissime dimicasset, vulnera illi sua venderet, belli iam paene confecti summam concederet? [3] At enim tu id ipsum de ardore totius exercitus sentiens sine ulla haesitandi mora, qua brevissimum per Venetos iter est, rapto agmine advolasti, celeritatem illam in re gerenda Scipionis et Caesaris tunc maxime cupienti Romae repraesentans. [4] Haec est fiducia imperatoris invicti et suorum mentibus freti, non dubitare nec trahere bellum, sed proximum quodque pugnae tempus putare victoriam. [5] Non enim res erat tibi ut Q. Maximo cum Hannibale victore, ut post res asperas locum tempusque captares, sed urgere te successus tuos et continuare victorias et quam primum subvenire Vrbi decebat. [6] Sapientis enim est imperatoris fractis rebus cunctando consulere, secundis non deesse Fortunae.

16

[1] Itaque unum iam illud timebatur, ne ille conterritus, his viribus graviter adflictus et in artum redactus, boni consuleret et debitas rei publicae poenas obsidione differret. Quippe omni Africa quam delere statuerat exhausta, omnibus insulis exinanitis, infiniti temporis annonam congesserat. [2] Sed divina mens et ipsius Vrbis aeterna maiestas nefario homini eripuere consilium, ut ex inveterato illo torpore ac foedissimis latebris subito prorumperet et consumpto per desidias sexennio ipsum diem natalis sui ultima sua caede signaret, ne septenarium illum numerum sacrum et religiosum vel inchoando violaret. [3] At quomodo instruxit aciem tot annorum vernula purpuratus? Ita prorsus ne quis evadere, ne quis, ut fit, loco motus referre gradum et instaurare proelium posset, cum a fronte armis, a tergo Tiberi amne premeretur. [4] In quo ille non mehercule cogitavit necessitatem resistendi sed propinquitatem refugiendi, nisi forte iam sentiens diem sibi venisse fatalem ad solacium suae mortis voluit secum trahere quam plurimos, ut omnes essent exitus sui comites qui scelerum participes exstitissent. [5] Quid enim aliud illum sperasse credendum est, qui iam ante biduum palatio emigraverat, cum uxore ac filio in privatam domum sponte concesserat, ut res est, somniis terribilibus agitatus et nocturnis pulsus Vltricibus, ut tu iam olim exspectatus habitator sacris illis aedibus diu exalatis expiatisque succederes? [6] [et] Adeo ipse verum sibi dixerat et venturo tibi cesserat, quamvis in proelium ingrederetur armatus, cum excedendo palatio iam se abdicasset imperio.

17

[1] Ad primum igitur adspectum maiestatis tuae primumque impetum totiens tui victoris exercitus hostes territi fugatique et angustiis Mulvii pontis exclusi, exceptis latrocinii illius primis auctoribus qui desperata venia locum quem pugnae sumpserant texere corporibus, ceteri omnes in fluvium abiere praecipites, ut tandem aliquod caedis compendium fessis tuorum dexteris eveniret. [2] Cum impios Tiberis hausisset, ipsum etiam illum cum equo et armis insignibus frustra conatum per abrupta ripae ulterioris evadere, idem Tiberis correptum gurgite devoravit, ne tam deforme prodigium vel hanc obitus sui relinqueret famam, quod alicuius viri fortis gladio telove cecidisset. [3] Et aliorum quidem hostium corpora et arma praeceps fluvius volvendo devexit; illum autem eodem quo exstinxerat loco tenuit, ne diu populus Romanus dubitaret si putaretur aliquo profugisse cuius mortis probatio quaereretur.

18

[1] Sancte Thybri, quondam hospitis monitor Aeneae, mox Romuli conservator expositi, tu nec falsum Romulum diu vivere nec parricidam Vrbis passus es enatare. Tu Romae tuae altor copiis subvehendis, tu munitor moenibus ambiendis, merito Constantini victoriae particeps esse voluisti, ut ille hostem in te propelleret, tu necares. [2] Neque enim semper es rapidus et torrens, sed pro temporum ratione moderatus. Tu quietus armatum Coclitem revexisti, tibi se placido Cloelia virgo commisit; at nunc violentus et turbidus hostem rei publicae sorbuisti et, ne tuum lateret obsequium, eructato cadavere prodidisti. [3] Reperto igitur et trucidato corpore universus in gaudia et vindictam populus Romanus exarsit, nec desiit a tota Vrbe, qua suffixum hasta ferebatur, caput illud piaculare foedari, cum interim, ut sunt ioci triumphales, rideretur gestantis iniuria, cum alieni capitis merita pateretur.

19

[1] Sed quid ego hucusque iocularia? Tecta ipsa, ut audio, commoveri et altitudo culminum videbatur attolli, quacumque numen tuum tardo molimine currus inveheretur: tanta te populi densitas, tanta senatus stipatio provehebat simul et attinebat. [2] Felices, qui te propius adspicerent, longius positi nominabant; quos praeterieras, loci quem occupaverant paenitebat. Vicissim omnes inde [dico] accedere, hinc sequi; certare innumerabilis multitudo et impulsu vario fluctuare; et tantum ibi hominum [animi] post illam sexennii cladem superesse mirabantur. [3] Ausi etiam quidam ut resisteres poscere et queri tam cito accessisse palatium et, cum ingressus esses, non solum oculis sequi sed paene etiam sacrum limen inrumpere. [4] Inde omnibus circumfusi viis, dum excederes, opperiri prospicere optare sperare, ut viderentur eum a quo obsidione liberati fuerant obsidere. [5] Gloriatus sit licet, et vere, summus orator umeris se Italiae in patriam reportatum: te, Constantine, senatus populusque Romanus et illo die et aliis, quacumque progressus es, et oculis ferre gestivit. [6] Nec quidquam aliud homines diebus munerum aeternorumque ludorum quam te ipsum spectare potuerunt, qui tuus esset fulgor oculorum, quae totius corporis circumfusa maiestas, quae oris dignitas. Gaudere cuncti spectaculorum mora et familiaribus sibi artificibus ob hoc solum favere quod te praesente certarent.

20

[1] Nam quid ego de tuis in curia sententiis atque actis loquar, quibus senatui auctoritatem pristinam reddidisti, salutem quam per te receperant non imputasti, memoriam eius in pectore tuo sempiternam fore spopondisti? [2] Dicerem plura de divinis orationibus tuis, de oblata potius quam impetrata benignitate, nisi mallem dicta reticere dum propero facta laudare. Quamlibet verba tua in senatu habita nobis ignota sint, tamen qualia fuerint clementiae tuae gloria nuntiavit. [3] O tandem felix civili, Roma, victoria! Inrupit olim te Cinna furiosus et Marius iratus, qui non solo se Octavii consulis capite satiarunt sed luminibus civitatis exstinctis exempla, quae nunc toto sexennio passa es, reliquerunt. [4] Vicit iterum tibi ante portam Collinam Sulla, felix si se parcius vindicasset; <sed> enim multis capitibus rostra complevit. Constantinus victoriae licentiam fine proelii terminavit; gladios ne in eorum quidem sanguinem distringi passus est quos ad supplicia poscebas.

21

[1] Deditam sibi idem Sulla exarmatamque legionem in villa publica trucidavit, perculsumque morientium gemitu senatum monuit ne timeret quod ipse iussisset. [2] At iste victor non modo hostium sed etiam victoriae suae, quidquid militum bello superfuit, tibi reservavit. Tibi enim iam militant quos exutos armis impiis adversus hostes barbaros rursus armavit. [3] Iam obliti deliciarum Circi maximi et Pompeiani theatri et nobilium lavacrorum Rheno [et] Danubioque praetendunt, excubias agunt, latrocinia compescunt, certant denique cum victoribus ut civili bello victi hostibus comparentur. [4] Nec tamen id mirum videri potest, cum qualemcumque militem fortissimum facias tuo, imperator, exemplo. [5] Non enim fessus proeliis et expletus victoriis, ut Natura fert, otio te et quieti dedisti, sed eodem impetu quo redieras in Gallias tuas perrexisti ad inferiorem Germaniae limitem, magna scilicet intercapedine temporis ac brevi locorum distantia post annuam expeditionem statim bellum auspicatus a Tiberi ad Rhenum, immo (ut omen et similitudo nominis, sic et tua, imperator, magnitudo animi pollicetur) a Tusco Albula ad Germanicum Albam prolaturus imperium.

22

[1] Quisnam iste est tam continuus ardor? Quae divinitas perpetuo vigens motu? Omnium rerum intervalla sunt: [2] cessat terra novalibus, dicuntur interdum flumina resistere, sol ipse noctibus adquiescit. Tu, Constantine, solus infatigabilis bellis bella continuas, victorias victoriis cumulas. Quasi praeterita sint obliterata si desinas, non putas te vicisse nisi vincas. [3] Ruperat fidem gens levis et lubrica barbarorum et, robore atque audacia lectis eruptionis auctoribus, institisse Rheno nuntiabantur. Ilico obvius adfuisti et praesentia tua, ne auderent transitum, terruisti. [4] Et iam videbaris rem votis tuis fecisse contrariam, quod inhibita eruptione non foret materia victoriae; [5] sed inopinato consilio usus abeundi, simulato enim nuntio maioris in superiore limite tumultus, occasionem stolidis ac feris mentibus obtulisti in nostra veniendi, relictis in occulto ducibus qui securos adorirentur. [6] Quo cum venissent, consilium tuum sequitur fortuna. Toto Rheni alveo oppleto navibus devectus terras eorum ac domos maestas lugentesque populatus es, tantamque cladem vastitatemque periurae genti intulisti ut post vix ullum nomen habitura sit.

23

[1] Ite nunc omnes, si placet, barbarae nationes et exitiales vobis movete conatus: habetis exemplum. [2] Quamvis enim imperator noster amicorum regum admittat obsequia idque ipsum valeat ad laudem victoriae quod a nobilissimis regibus timetur et colitur, augeri tamen gloriam virtutis suae gaudet quotiens provocatur. [3] Nam quid hoc triumpho pulchrius, quo caedibus hostium utitur etiam ad nostrum omnium voluptatem, et pompam munerum de reliquiis barbaricae cladis exaggerat tantamque captivorum multitudinem bestiis obicit, ut ingrati et perfidi non minus doloris ex ludibrio sui quam ex ipsa morte patiantur? [4] Inde est quod, cum exitum differre liceat, perire festinant seseque letalibus vulneribus et mortibus offerunt. Ex quo ipso apparet quam magnum sit vicisse tam prodigos sui.

24

[1] Facile est vincere timidos et imbelles, quales amoena Graeciae et deliciae Orientis educunt, vix leve pallium et sericos sinus vitando sole tolerantes et, si quando in periculum venerint, libertatis immemores, ut servire liceat orantes. [2] Romanum vero militem, quem qualemque ordinat disciplina et sacramenti religio confirmat, aut trucem Francum ferina sola carne distentum, qui vitam pro victus sui vilitate contemnat, quantae molis sit superare vel capere! Quod tu, imperator, et nuper in Italia et in ipso conspectu barbariae paulo ante fecisti. [3] Ita sine ullo discrimine omnia genera bellorum armorum hostium uni tibi cedunt, cedunt ex omni etiam memoria condita litteris monimenta virtutum. [4] Nec vero tantummodo vetera illa dictatorum et consulum ac deinceps magnorum principum, sed etiam recentissima et pulcherrima divi patris tui facta superasti (sordet enim alios ex proximo tempore comparare); ipsum, inquam, divum Constantium iam primis imperii tui lustris rerum gestarum laude cumulasti.

25

[1] Invitus hoc forte accipis, imperator, sed ille dum dicimus gaudet e caelo, et iam pridem vocatus ad sidera adhuc crescit in filio et gloriarum tuarum gradibus ascendit. [2] Purgavit ille Bataviam advena hoste depulso, tibi se ex ultima barbaria indigenae populi dedidere. Ille Oceanum classe transmisit, tu et Alpes gradu et classibus portus Italicos occupasti. Recuperavit ille Britanniam, tu nobilissimas Africi maris insulas, quae populi Romani fuere provinciae. [3] Ignoscat, inquam, divus ipse Constantius: quid habeo quod comparem Italiae Africae Romae? [4] Merito igitur tibi, Constantine, et nuper senatus signum dei et paulo ante Italia scutum et coronam, cuncta aurea, dedicarunt, ut conscientiae debitum aliqua ex parte relevarent. Debetur enim et semper debebitur et divinitati simulacrum [aureum] et virtuti scutum et corona pietati.

26

[1] Quamobrem te, summe rerum sator, cuius tot nomina sunt quot gentium linguas esse voluisti (quem enim te ipse dici velis, scire non possumus), sive tute quaedam vis mensque divina es, quae toto infusa mundo omnibus miscearis elementis, et sine ullo extrinsecus accedente vigoris impulsu per te ipsa movearis, sive aliqua supra omne caelum potestas es, quae hoc opus tuum ex altiore Naturae arce despicias: te, inquam, oramus et quaesumus ut hunc in omnia saecula principem serves. [2] Parum est enim optare tantae virtuti tantaeque pietati quem longissimum habet vita processum. [3] Et certe summa in te bonitas est <et> potestas, et ideo quae iusta sunt velle debes, nec abnuendi est causa cum possis; nam si est aliquid quod a te bene meritis denegetur, aut potestas cessavit aut bonitas. [4] Fac igitur ut, quod optimum humano generi dedisti, permaneat aeternum, omnesque Constantinus in terris degat aetates. [5] Quamvis enim, imperator invicte, iam divina suboles tua ad rei publicae vota successerit et adhuc speretur futura numerosior, illa tamen erit vere beata posteritas ut, cum liberos tuos gubernaculis orbis admoveris, tu sis omnium maximus imperator.