LIBER IV
PERIOCHA LIBRI QVARTI HAEC EST:
pugnam inter Caesarem et Petreium atque Atranium circa Ilerdam et inundatione ac fame vexatum exercitum Caesaris, prohibitosque Pompeianae partis duces petere bellicosas gentes ab equitatu Caesaris et interclusis fluminibus ac fontibus postquam non dabant hostes pugnandi copiam, ad deditionem siti conpulsos inpetrasse veniam, quamvis ipsi velut in pace permixtos intra castra exercitui ipsorum Caesarianos occidissent, captam a Pompeianis in litore Illyrico de exercitu Caesaris, quae sub Antonio erat cohortem, sed furtim traicientem ratem et hortatu exemploque Vultei praefecti mutuis ad internecionem concursisse vulneribus; descriptionem victi ab Hercule Antei et victum [quoque] a Curione in Africa Varum, deinde a Iuba per insidias Curionem superatum.
1
AT PROCVL EXTREMIS TERRARVM CAESAR IN ORIS Hispaniae scilicet finibus.
2
NON MVLTA C. N. ipsum scilicet Martem.
3
SED FATI DVCIBVS M. D. id est ut, si vicisset in Hispania Caesar, et Pompeium ipse superaret in civili bello.
4
IVRE PARI aequali potestate.
5
AC PETREIVS ERAT hi a Pompeio in Hispania relicti fuerunt, qui praeessent.
CONCORDIA duorum scilicet ducum.
7
PERVIGIL id est paret tutela pervigilans.
ALTERNO modo Afranii, nunc Petrei.
8
HIS Petreio et Afranio.
ERAT INPIGER A. ‘Astur’ unum pro gente posuit. Nam hi quos dicit, Hispani sunt.
9
VETTONESQVE L. ‘leves’ qui equis vehi periti sunt.
10
MISCENTES NOMEN H. Celtae, gens Galliae mixta Hiberis, qui sunt Hispaniae, unde Celtiberia [mixtum vel] iunctum nomen accepit.
13
SVRGIT ILERDA nomen est oppidi.
PLACIDIS P. V. ipsam Ilerdam.
15
SAXEVS INGENTI QVEM P. A. ARCV arcu[m] hic pro fornice posuit, quod est notandum; nam Cicero ait ‘videt ad ipsum fornicem Fabianum’. ‘Arcum’ autem nemo posuit nisi sagittarum aut Iris.
16
HIBERNAS P. AQVAS hunc enim pontem Sicoris supergreditur, cum per hiemem fluvius inundarit.
18
CASTRA L. ‘levat’, quia in colle ponuntur.
DIRIMIT separat.
20
VIX OCVLO PRENDENTE M. ut prope amplius sit quam possumus intueri.
21
CINGA RAPAX Cinga dictus a cingendo, quod hos circuit campos. Is autem non perseverat usque ad Oceanum, sed in Hiberum flumen cadit.
VETITVS ergo est ab Hibero flumine, qui eum excipit, aquis suis Oceanum inpellere et incitare.
22
OCEANI ordo: suo cursu Oceani fluctus et litora vetitus pepulisse.
TVO legitur et suo.
21
CINGA fluvii nomen Hispaniae.
22
PEPVLISSE inpulisse.
23
QVI PRAESTAT TERRIS ‘nomen’ bis accipimus, id est Hiberus tibi nomen aufert, qui terris nomen praestat; ab hoc enim Hispania Hiberia<e> nomen accepit.
24
CESSAVIT MARTE id est a Marte.
28
DONAVERE DIEM unum [diem], quo a caede cessatum est.
29
CIRCVMDEDIT A. F. castra sua circumdedit vallo.
30
DVM PRIMAE PRAESTANT A. Caesar noctis exordio primam aciem hostibus opposuit, quae resisteret. Ipse autem PROPE OBDVXIT, id est ut expediret ambitum ipsius fossae, dispositis manipulis, ut starent supra aggerem fossae, paene castra contexit.
31
OBDVXIT CASTRA MANIPLIS a Romulo coepit hoc signum, ut faeni manipulus praeferretur, unde et manipulares dicuntur, quod est militiae genus.
33
QVI MEDIVS TVTAM CASTRIS DIRIMEBAT quia separabat a Caesaris castris et tutam esse faciebat.
34
HVNC HOSTEM id est Pompeianos.
TERRORQVE PVDOR ‘terror’, ne periclitarentur, si Caesar occuparet hunc collem, ‘pudor’, ne erubescerent, si amitterent locum.
36
HIS VIRTVS Caesaris militibus. AT ILLIS Pompeianis militibus.
43
CAEDVNT ENSE VIAM subauditur ‘nulli telum vibrare vacacabat’.
44
AGMINA DVX id est Caesar.
45
MVNITVMQVE LATVS quod clipeo tegebatur.
LATVS id est suorum.
46
SIC PEDES id est Caesaris milites. EX FACILI sine labore.
VRGVENTE RECEPTVS subauditur ‘est’.
47
IRRITVS ET VICTOR id est Pompeianus miles inritus pependit, postquam receptus est Caesaris pedes.
51
CONSTRICTO sicco scilicet.
52
VREBANT M. NIVES ‘montana’, quae sunt in montibus loca.
53
NON DVRATVRAE C. S. P. pruinae de sereno caelo fiunt, nubes de pluvia. ‘Non duraturas’ dixit, quia mox solvuntur sole conspecto.
54
MERGENTI id est quae in occidente est; dicta autem Hispania <est>, quae illic sita est.
56
SED POSTQVAM VERNVS ordo: portitor vernus, id est vere cum sole est.
56
VERNVS CALIDVM TITANA R. postquam coepit sol in arietis signo esse. Dicit autem Idus Martias, quando initium est veris, tunc sol de piscibus transit in arietem.
57
DELAPSAE PORTITOR H. ‘portitor’ vector. Helle enim ariete devehebatur, unde in mare delapsa <est, quod ab ea> Hellespontiacum dicitur fretum. Vecta est autem cum Frixo fratre.
58
ATQVE ITERVM duo enim sunt aequinoctia, librae et arietis; hic illud dicit, quod est octavo Kal. Apriles.
59
TEMPORIBVS V. D. id est noctis spatium transierunt.
TVNC SOLE RELICTO quia cum sole oritur, id est de eo signo, in quo sol fuerit.
60
DVBITANDA ut Virgilius ‘aut videt aut vidisse putat per nubila lunam’.
62
ILLE SVO id est eurus.
INVENIT IN AXE id est in oriente.
63
TORSIT IN OCCIDVVM in occidentem ac per hoc in Hispaniam.
NABATE regio Orientis, unde eurus nascitur.
66
FVSCATOR EOI corus enim ab occidente fiat et nubes inpellit in orientem.
67
DEFENDERAT INDOS id est protexerat a solis ardore.
INDOS subauditur ‘torsit in occiduum’.
68
.INCENDERE DIEM id est ut sol ardentior nasceretur.
ORIENTE R. ab oriente.
69
NEC MEDIO POTVERE GRAVES I. M. ubi meridiana pars mundi est.
70
ARCTOS septentrio.
71
ET NOTVS id est oriens.
CALPEN [Calpen] mons [est] Hispaniae; adeo nec oriens nec septentrio nec meridies habebat imbres, sed solus occidens.
72
ZEPHYRI FINES id est tenent.
ET SVMMVS OLYMPI post Calpen enim Oceanus est, quo quasi orbis limite cuncta cohibentur. Hoc ergo dcit: postquam venerunt ad Calpen nubes, ubi et venti habent finem, et Olympi cardo non fuit, quo nubes longius tenderentur.
73
TRANSCVRRERE id est nubes.
74
CONGESTVM ipsam congeriem et involutionem ‘congestum’ dixit.
77
NEC SERVANT nec tenent.
79
HINC dehinc.
81
OCEANVMQVE BIBIT ut Virgilius ‘et bibit ingens arcus’; de Oceano enim dicitur bibere.
82
ET CAELO id est de caelo fusum aequor reddidit, quod ante biberat.
83
PYRENE mons in Hispania.
84
FLVXERE NIVES et aqua enim et sole solvuntur.
86
OMNIS legitur et amnis.
87
A RIPIS ACCEPIT inundatae enim terrae dabant fluminibus undas; sic fiebat, ut acciperent a ripis undas <alvei>, qui ripis dare consueverant.
89
ALTO RESTAGNANT F. supergressa est enim unda fossas castrorum, quas fecerat Caesar.
92
FALLITVR OCCVLTIS ut, quo debeat redire, non norit.
95
TOTO CENSV omni patrimonio ‘non prodigus emit’, qui prodigus non esset.
97
PROLATO IEIVNVS id est qui paratus sit esse ieiunus.
99
CONDIDIT VNA PALVS tota enim Hispania palus erat facta, quae flumina contegebat.
100
ABSORPSIT notandum absorpsit, cum absorbui declinetur.
101
ATQVE IPSAS id est feras.
102
AQVAS legitur et equos.
ET REPPVLIT AESTVS cum solitus esset Oceanus ultra ripas suas exire, repulsus est de aquis terram influentibus.
104
RERVM D. M. ut Virgilius ‘et rebus nox abstulit atra colorem’.
105
IVNCTAEQVE TENEBRAE continuae, id est rerum discrimina miscent.
107
NON SIDERA CAELO aut in caelo aut ipsius caeli.
109
TEMPERAT IGNES quia media corusco semper sole rubet. Istae extremae glaciales, quas intra se habent, temperant, dum ipsae dant frigus, media calorem.
112
ET TV PERPETVIS o Iuppiter, id est summe parens mundi. Petit a singulis poeta, quod in eorum est potestate.
113
TV REMEARE VETES o Neptune.
115
SED PELAGI R. A. ut his occurrat mare, et dum in se ingredi prohibet, terras eos faciat inundare.
116
LAXET ITER FLVVIIS id est omnis ripa solvatur.
117
OBLIQVENT ne vias suas habeant, sed contorto meatu in se invicem cadant et paludem unam commixti faciant.
118
RIPHEAS HIC SOLVE N. Scythicas, ut Virgilius ‘mundus ut ad Scithiam Ripheasque arduus arces’.
119
VBICVMQVE etiam de altera parte terrarum.
120
BELLIS CIVILIBVS ostendit, cur illud optaverit.
121
FORTVNA VIRI id est Caesaris.
122
PLENA REDIT id est felicitate plenissima.
SOLITOQVE M. id est amplius quam solebant.
123
ET VENIAM MERVERE DEI diis veniam dare est: ea, quae dii iusserint, patienter ferre, ut ipse supra <II 92. 93> ait ‘pariterque iacentes deis’; sic Virgilius ‘nec divum parcimus ulli’. Potest tamen hic accipi ‘veniam meruere’: dum modo amplius solito dii favent, meruerunt veniam eius facti, quod contra Caesarem fecerunt.
124
PAR PHOEBVS AQVIS ante enim inpar, cum siccare non poterat.
IN VELLERA NVBES ut Virgilius ‘tenuia nec lanae per caelum vellera ferri’.
126
AB ASTRIS in astris enim locus flammae est.
129
VISOQVE DIE ut supra <53> ‘non duraturae conspecto sole pruinae’.
VALLES subaudimus ‘incipiunt’.
130
VTQVE et ut primum habuit.
132
INDVCTA IVVENCO tauri tergo tecta.
134
SIC VENETVS S. P. Venetia regio in Gallia Cisalpina trans Padum, quae nunc Italia censetur.
136
CONSERITVR BIBVLA ‘papirum bibulam’ declinavit genere feminino.
MEMPHITIS Alexandriae.
138
FEROCIS minacis.
140
MEDIOS P. D. I. A. ut pons a mediis agris inciperet, ne iter deesset, si iterum fluvius inundaret.
142
SPARGITVR ipse Sicoris spargitur.
IN SVLCOS fossas dicit factas, in quas fluvii impetus verteretur.
SICCO legitur et scisso.
GVRGITE RIVIS id est per rivos.
143
DAT POENAS M. A. id est detrimenta perpetitur sui gurgitis in sulcos divisus, quia nuper aquis ingentibus aestuavit.
144
CAESARIS IRE VIDET fatis Caesaris, id est quae Caesari favent.
146
INDOMITOS barbaros dicit, qui sunt in Hispania ultra Oceanum.
152
QVOD FVGIENS TIMVISSET ITER qui non nataret armatus, nec si bella fugerentur.
154
RESTITVVNT ARTVS ut incalescant, currere iubentur a Caesare.
DONEC DECRESCERET V. accessu enim solis omnium rerum umbra contrahitur.
156
PVGNAEQVE TENENTVR ipsi equites, qui per agmen incedunt.
157
ATTOLLVNT CAMPO G. I. S. R. τοπογραφία.
158
VALLE CAVA MEDIA in ipsa media.
159
TVTAE QVOS INTER id est colles.
162
INQVE FERAS GENTES id est videt Caesar, quod si angustias istas Pompeiani milites occupassent, Mars emitteretur in terrarum devia et in feras gentes, id est ad barbaros, ad quos si pervenisset hostis superari non posset a Caesare.
166
EXCIPIANT RECTO hoc ita fieri potest, si fugientibus Pompeianis Caesaris miles occurrat.
169
POSTQVAM SPATIO LANGVENTIA N. id est quae non languescerent propinqua cernendo.
170
MVTVA ut viderentur pariter et viderent.
173
ORA METV id est dum timent duces.
176
TENDERE PALMAS id est audent.
177
VOCAT ILLE PROPINQVVM ἀπὸ κοινοῦ ‘nomen’ accipimus.
182
QVE POTVIT F. T. ut suos invicem trucidarent.
QVID PECTORA PVLSAS verba poetae milites increpantis.
183
TIME[N]S legitur et gemis.
185
QVEM TV FACIS IPSE TIMENDVM id est Pompeium, a quo si recedat exercitus, non timebit; item in altera parte sic de Caesare accipitur.
187
CIVILIS ERINYS quae et civilia bella commovit.
188
ET CAESAR GENERVM ‘privatum’ et generum subaudimus. Nam hoc vult poeta, ut ab utroque recedat exercitus.
192
VENTVRI DISCRIMEN HABENT de eo, quod venturum est; nam se iam non poterunt ignoratione defendere, cum modo agnoverint, quos sunt perempturi.
194
PRO NVMINE ordo: pro fata.
SINISTRO contrario.
199
LVXERE TORI legitur et duxere chori.
GRAMINEI in gramine constituti, ut Virgilius ‘aras gramineas’, factas scilicet de gramine.
200
EXTRAHIT ducit, ut si diceret ‘protrahit’.
204
EST MISERIS RENOVATA F. amicitiae scilicet et pristinae caritatis.
205
CREVIT AMORE NEFAS cum eum, quem amasset, occideret.
207
FAMVLAS DEXTRAS hoc est: servos omnes armat in proelium.
208
INERMIS hostes inermis.
211
DEXTRAS legitur et voces.
212
INMEMOR O PATRIAE facit enim fortiores esse memoria affectuum suorum, ut Virgilius ‘nunc coniugis esto quisque suae tectique memor’.
213
HOC CAVSAE id est tuae.
PRAESTARE SENATVS A. quia senatum defendis in libertatem; verbum iuris, ut Terentius ‘nam ego hanc liberali adsero causa manu’. Bene autem senatus adsertorem militem dicit, quia et senatus in parte Pompei est et maior invidia est, si dicat eos copia[e] ordinem decepisse.
215
VT VINCARE P. qui enim vincitur, non se dedit, sed liber occumbit, quae in bello secunda fortuna est.
VT VINCARE P. subauditur ‘causae praestare’.
INCERTAQVE FATA adhuc dubia, dum nemo superarit.
218
DISCRIMINE periculo.
219
EXORANDVS rogat enim, quisquis se dedit. ‘Exorandus’ autem invidiosius dixit, id est tamdiu, quamdiu concedat, orandus.
DVCIBVS QVOQVE VITA PETITA EST ‘ducibus’ id est nobis, ‘petita est’ id est a Caesare. Hoc per ironiam dicit milites egisse.
222
TRAHIMVR SVB NOMINE P. pacem ideo accepisse videmur, ut et peiora patiamur nec repugnare possimus pace iam facta.
223
FVGIENTE M. id est interiora terrarum.
225
NON SONIPES IN B. F. id est iret.
226
PELAGO SPARSVRA C. scilicet classis.
227
SI BENE LIBERTAS VMQVAM P. P. D. ergo non detur pro pace libertas. Nam qui accipit pacem, accipit servitutem. Hoc ergo dicit: non bene datur a nobis nostra libertas, ut pacem possimus accipere, et ideo dimicandum est.
231
ET VENIAM SPERARE LICET ut vobis victor ignoscat, quia causa aequissima dimicatis; illi autem ideo pertinacius pugnant, quia secuti pessimam causam victi veniam non merentur.
229
SACRAMENTA TENENT sensus hic est: hostes nostri, quamvis malam causam habeant, tamen in fide eadem perseverant, vos contra, qui causam meliorem habetis, a proposito recessistis ea scilicet spe, quod tam iustam causam habetis, ut qui eam secuti estis, victis vobis possit ignosci.
234
SOLLICITAS REGES scilicet ad auxilia destinanda.
CVM FORSAN F. N. bene, ut maiorem faciat indignationis invidiam, et se iungit ad crimen, ut Virgilius ‘dominis parere superbis cogemur, qui nunc lenti consedimus arvis’, quomodo et ipse lentus est, qui bella persuadet.
235
IAM TIBI SIT P. S. a Caesare, cui se milites dederunt.
236
SCELERVM AMOREM coeperat enim esse pietas.
242
VIX ABSTINET IRA MAGISTRO aut se abstinet aut abstinetur, ut Virgilius ‘insinuat pavor’.
243
ET QVAE F. DEORVM ordo hic est: et fecit monstra fides, quae tulisset fortuna [in] caeca bellorum nocte invidia deorum, id est ea quae fortuna attulisset incerto excitata bello invidia deorum. Nam sic deputaretur quicquid esset admissum, si se uterque non agnovisset exercitus. Modo iam monstra sunt, quae secuntur, quia se milites recognoscunt iterum pugnaturi.
244
NOCTE ‘noctem’ dixit dubium exitum fato bellorum.
TVLISSET fecisset.
245
FECIT MONSTRA FIDES ‘fidem’ dixit repetitam ab exercitu caritatem.
248
IVSTI GLADIVS D. A. H. definivit, quid sit gladius in manibus eorum: iusti dissuasor, id est qui non patiatur eos servare iustitiam.
250
CONFIRMANT ICTV ut ideo in multos ira saeviret, quia iam vel unus videbatur occisus, quod aeque fuerat criminosum.
252
AC VELVT O. et quasi pereat scelus, id est tamquam minus scelus sit, si nefas, quod admiserunt, celent.
253
IN FACIEM POSVERE DIEM vel ducum, id est suorum, ut videantur a ducibus.
255
AGNOSCIS SVPEROS id est agnoscis tuos esse fautores.
256
EMATHIIS in campis Philippis, id est in Macedonia.
NEC FOCIDOS VNDIS in Gallia Massilienses, quos nuper vicit Brutus navali proelio.
257
MASSILIAE subauditur ‘maior tibi fortuna fuit’.
257
PHARIO NEC TANTVM E. A. G. in Aegypto. Hoc autem modo iam comparat, quod post futurum est.
258
CIVILIS CRIMINE BELLI quod priores Pompeiani foedera resciderunt.
259
POLLVTA NEFANDA ordo: polluta agmina nefanda caede.
260
AGMINA CAEDE DVCES ‘duces’ scilicet partis Pompeianae, Afranius et Petreius.
COMMITTERE credere.
262
EQVES OBVIVS obviam his venerunt equites Caesaris, ut ad Ilerdam pervenire non possent, et hos in colle obsidere coeperunt.
263
ABSTVLIT dum ipse occupat, illis abstulit.
265
CAESAR AVET avide cupit, ut saepe Lucretius ponit.
NE<C> CASTRA PATI Pompeiana scilicet.
CONTINGERE RIPAS utrumque convenit ad intellectum, quod amphibolon posuit, sive ne ripae castra, sive ne castra ripas contingant.
266
BRACHIA FONTES castrorum scilicet ambitus, ne quos includeret fontes.
268
NON VTILE CLAVSIS exponit, quae sit ira praeceps.
270
DAMNARE FVGAM acute dictum; ille enim fugam damnare non debet, qui spem habet, sed isti, quia et desperabant et equos occidebant, ideo spe posita damnare dicti sunt fugam.
271
DECVRRERE PASSV passus dicitur spatium, quod inter pedes est ambulantis, ut Virgilius ‘sequiturque patrem non passibus aequis’.
274
SVBTRAHE incruentem vult tenere victoriam.
NON VLLO CONSTET MIHI SANGVINE BELLVM sive illorum seu nostro; illi enim, qui morituri venerant, * * * aliquos trucidare.
275
HAVT GRATIS id est non gratuito; aliquid enim et ipse facturus est.
277
IAM DAMNO PERITVRA M. quia cum ipsa desideret mori, non sibi, sed Caesari moritur, quippe victoris est; sive quia, dum libens moritur, aliquos occisura est milites Caesaris.
278
SANGVINE FVSO id est suo.
279
DESERAT HIC FERVOR M. hostium scilicet.
281
LANGVESCERE BELLO subauditur ‘est’.
283
MISCENDI legitur et miscendae, Martis et mortis.
285
SAVCIA MAIORES A. haec metaphora a gladiatoribus translata est, a quibus dicitur ‘longe a saucio’.
288
ADDVXERE CVTEM dum spiritus perseverat; nam post mortem ad ossa cutis haeret et trahitur.
CONSCIVS ENSIS qui sentiat vulnerasse.
289
TENVITQVE MANVS eius scilicet, quem vulneravit, manus tenet, donec ira torpescat.
296
MONTIS AD INRIGVI qui inrigari possit.
296
FASTIGIA CAMPI fastigia et de fundo dicimus et de culminis summitate, ut Virgilius de culmine ‘summa ad fastigia vento volvitur’, de fundo ‘forsitan et scrobibus quae sint fastigia quaeras’.
298
MERSERAT ASSIRII regio, in qua sunt metalla. Bene autem ‘pallidum’ dixit, hoc enim colore sunt, qui metalla exercent.
299
AVT TECTIS <S.> C. A. ut adhuc amplius foderent spe vicinae aquae.
303
SVPER insuper.
306
QVAESITAE FECISTIS A. quia post sudorem siti maiore succensi sunt.
308
AVXILIVM FECERE F. ut minus sitirent, dum a cibis abstinent.
312
MORIENSQVE R. bibit.
313
QVAS NOLLET VICTVRVSQVE AQVAS sensus hic est: moriturus siti eas aquas hausit, quas [alius] nollet haurire, etiam si esset inde victurus.
309
MANVS VTRAQVE ordo: pinguis glebas utraque manus exprimit.
318
PRESSERE MEDVLLA id est eos destringunt.
319
FVGIENS QVOS B. H. aut Iubam dicit Maurum, qui cum fugeret Aethiopas, fontibus eorum venena commiscuit et sic eos peremit, aut Aquillium dicit ducem Romanorum, aut Eurylochum. Et hi enim venena hostium miscuerunt fontibus, sed alter mortis, alter soporis. Possumus autem barbarum hostem Romanum accipere; nam praeter Graecos omnes barbari dicuntur.
323
ACONITA P. herba [est] venenis plena, ut Virgilius ‘nec miseros fallunt aconita legentes’.
PALAM ut etiam cum mixta viderint, bibant.
324
NON DECEPTA BIBET id est beneficium se dicit accipere, etiam si venena potaverit.
328
RESCISSOQVE NOCENT ardore sitis.
329
NOCTVRNVMQVE A. C. qui habet roris humorem.
333
SVPER ARENTEM ut maior inpatientiae causa sit, quod habent flumina vicina sitientes.
334
QVA NVDI GARAMANTES ‘nudos’ posuit sive fortes, ut Virgilius ‘at Chalybes nudi ferrum’, et ut Plautus in Amphitrione ‘quattuor nudos’ propter solis ardorem.
337
IAM DOMITI C. D. Afranius et Petreius.
345
RAPIENDO D. L. ut me ipse trucidarem.
347
DIGNVM DONANDA id est propter hoc solum rogo, quia scio te dignum esse, qui praestes.
348
NON PARTIS STVDIIS A. purgatio.
350
INVENIT C. D. adeo non facit.
351
SERVATA FIDES subauditur ‘est’.
SERVATA F. ne proditor videretur.
NIL FATA MORAMVR quae tibi scilicet favere festinant.
352
APERIMVS EOAS ut ad orientem liber accedas.
353
SECVRVMQVE O. P. et patimur, ut nihil timeas, quod totum orbem post terga reliquisti, dum vis ire ad orientem. Semper enim a dorso veremur insidias. Bene autem posuit ‘illius rei securum’, ut Virgilius ‘securus amorum germanae’.
355
LASSAEQVE M. subauditur ‘tibi bella peregerunt’.
356
QVOD VINCAS IGNOSCE TVIS id est non ideo nobis ignosce, quia contra te pugnavimus – nam negat factum - sed ideo, quia fuimus, quos vinceres.
360
MISCERI DAMNATA DECET subtiliter vacationem petit dicens dignum se non esse, qui vincat.
DAMNATA id est arma.
PARTEMQVE TRIVMPHI subauditur ʻnec enim decetʼ.
364
VSVM BELLI POENAMQVE REMITTIT nec pro se postmodum pugnent; ʻpoenam remittitʼ dat veniam, quod adversum se paulo ante pugnaverant.
369
AERA N. P. id est multis non passus.
372
SIBI CEPIT AQVAS ipse morbus. Dicit autem sitim, quae talis erat, ut ipsa non satiaretur, cum viscera essent cuncta satiata.
374
CONTENTA PARATIS ordo: numquam contenta parvo paratis, id est parvo emptis; nam ʻemereʼ dicitur comparare.
376
AMBITIOSA FAMES famem dicit edendi cupiditatem.
ET LAVTAE purae, mundae.
GLORIA MENSAE ubique subaudimus ʻoʼ fames, ʻoʼ gloria.
378
ET QVANTVM NATVRA POTEST scilicet ad vivendum.
NON ERIGIT A. id est relevat a languore.
380
GEMMAQVE legitur et murrave.
NON AVRO GEMMAQVE B. murra genus ligni, quod dat odores, ut Virgilius ʻmurraque madentisʼ. Hic ergo ʻmurramʼ poculi genus accipimus de hoc ligno facti, et quod dixit ʻnon murra, non auroʼ, aureum poculum intellegimus.
387
TOLERASSE SITIM subaudimus ʻo quantum paenituitʼ.
FRVSTRAQVE ROGASSE ʻfrustra rogasseʼ sive quia non inpetraverunt, ideo frustra, sive quia eandem habent victi pacem quam habere cupiebant victores.
388
PROSPERA BELLA D. ʻquantum paenitetʼ subaudimus.
390
VT NVMQVAM F. L. concedit illud, quod et ipsi possint aliquando superari.
391
VINCENDVM TOTIENS quotiens iam vicerunt.
393
FELIX QVI POTVIT de illis dicit, qui cunctis pugnantibus se dederunt et securi sunt, sed hoc per similitudinem dicit.
394
QVO IACEAT I. S. L. cum enim adhuc inpendet ruina mundi, incertum est, ubi iacebit unus quisque post casum. Sed hic accipimus dictum felicem eum esse, qui ancipiti omnium statu iam scit, in quo loco eius fortuna consistat.
396
NATIQVE RVDES nuper nati. ET SORDIDA TECTA id est suos recipiunt.
397
ET NON DEDVCTOS mos enim erat, ut cum aliquis victor agros cepisset hostiles, in eas terras novos induceret colonos. Bene ergo hos deductos colonos esse non dixit, quia ad suas patrias revertuntur.
399
SOLLICITVS M. Q. A. E. <F.> positi enim extra bellum nulli de partibus favent, quia obnoxii sunt utrique.
400
AVCTOR id est Caesar.
DVX ILLE FVIT id est Pompeius.
402
NON EADEM B. T. F. P. O. ut Caesar ubique superaret.
403
CONSTITIT IN PARTES id est adversum partes.
404
QVA ubi.
405
IADER nomen fluminis.
406
CVRICTVM gens Illyrica.
407
QVOS ALIT id est Curictas.
ADRIATICO T. C. P. insula iuxta Illyriam.
408
EXTREMA et extremis. ORA et oris.
409
CAVTVS AB INCVRSV B. tutus atque munitus.
416
ET BASILVM unus de partibus Caesaris.
420
CVPAE et puppes.
SVSTENTANT VNDIQVE C. cupas in ordinem collocarunt et superpositis materiis ratem stravere.
423
NEC GERIT E. ad quod telis esset occursus.
426
NEC APERTAS extrinsecus enim aliae cupae sunt, quae summitatibus ad navem hinc inde religantur et in occulto remiges sunt, qui inclusum mare verberant remis.
427
TVNC FESTA SERVANTVR id est observantur.
DECLINIBVS et declivibus.
429
IAMQVE RELABENTI dum recedente unda harenae nudantur.
431
ET GEMINAE C. rates aliae, unde ostenditur tres fuisse.
432
EMINET id est ratis ardua super cunctas eminet turres.
TABVLATA id est supra cunctas eminent turres.
MINANTIA P. pinnae proprie sunt murorum, ut Virgilius ʻpinnis atque aggere cingitʼ. Sed hic quia navis pinnas dixerat, addidit ʻtremulisʼ.
433
OCTAVIVS in mediterraneo est dux militum Magni.
VNDE similiter et orae.
434
CELERESQVE C. id est suas.
437
PACE MARIS dum mare ipse non occupat.
FORMIDINE genus retis.
438
METVENTIS ipsos cervos.
METVENTIS AERA PINNAE auram.
439
VARIS furcae sunt, quibus retia subriguntur.
440
CLAMOSA MOLOSSI canis, ut Vergilius ʻacremque Molossumʼ.
444
LAXASSE legitur et monstrasse.
446
INSVLA DESERITVR R. a militibus scilicet Caesaris.
QVO TEMPORE ordo: tempore quo.
448
AT POMPEIANVS et Pompei partium accipimus Pompeianum et a Pompeio victum.
449
ANTIQVA P. A. C. ut ante consueverat, nam ipsi sunt piratae.
452
NEC ILLA id est prima.
453
QVAE SEQVITVR T. R. subaudimus ʻest molesʼ. Non enim dicere potest navem; sic et supra posuit <445> ʻnec mora, conplentur molesʼ.
455
IMPENDENT C. S. M. descriptio loci.
456
STAT MIRVM MOLES ʻmirumʼ, quia stat semperque ruitura est.
461
TAVROMENITANAM id est Tauromenitanae civitati.
462
OPITERGINIS oppidum Illyriae. ONERATA COLONIS ratem dicit, quae Opiterginos vehebat, fautores Caesaris contra Pompeium.
466
DVX ERAT ILLE RATIS ostendit, quid sit Vulteius.
467
SPE PROELIA NVLLA ordo: spe nulla poscit proelia.
468
INCERTVS QVA[E] T. D. id est bello.
QVA[E] PECTORA BELLO id est daret.
470
MILIA isti de parte Pompei sunt.
471
ET PLENAM VIX INDE C. ʻindeʼ de rate, id est de parte Caesaris. Pauci enim erant et vix numerum unius cohortis impleverant.
475
VOCE COHORTEM ut supra ait <471> ʻet plenam vix inde cohortemʼ.
476
QVAM NOCTE nam cum lucis ortu erant bella reditura.
478
VITA BREVIS NVLLI SVPEREST sensus hic est: non est putanda brevis iam vita superesse, quae habet spatium, quo unus quisque sibi quaeret exitium, id est multum vitae superest, si habemus tempus, ut mortem nobis singuli requiramus.
480
INFERIOR IVVENES id est nec minus laudis in morte est, si vicinae morti anima fortis occurrat.
484
ACCERSAS D. <F.> M. sensus hic est: cum apud omnes incertum sit, quis quousque victurus sit, aequalis laus est <et multos vitae annos contemnere> morte voluntaria et paucos, dum modo ipsi nobis ultima fata faciamus.
NON COGITVR VLLVS id est dum nullus cogi possit, ut mori velit, laudetur necesse est, si sponte moriatur.
487
ET METVS O. A. non erit enim, quod timere possitis morte delecta.
PLACEAT legitur et cupias.
488
BELLORVM NVBE CADENDVM EST solatium quaesitum de genere mortis, ut Virgilius ʻat non, Euandre, pudendis vulneribus pulsum aspiciesʼ.
490
<INVOLVVNT> se nocte circumtegunt.
491
IN MEDIVM in commune, ut Virgilius ʻin medium quaerebantʼ.
492
NON IN C. S. H. Q. C. socios eos dicit, qui evaserunt in ratibus duabus, hostes, qui inminent captis.
494
DABIT INSVLA S. id est testes.
495
DIVERSO L. P. de insula et de terra magna, de insula Caesaris pars, de terra Pompei.
499
MILITIAE PIETAS id est sacramenta militiae.
PIETAS id est quaecumque per aevum exhibuit monimenta.
TRANSIBIT id est haec transibit.
500
INCVMBERE CAESAR ut ipsi nos tui amore feriamus.
503
LAVDI legitur et laudis.
505
INDOMITOS SCIAT ESSE VIROS ubique ‘hostis’ accipimus.
506
ET MORTI FACILES qui facile patiamur interitum.
510
PROMITTANT VENIAM ut etiam veniam contemnant perire cupientes.
511
VALIDO et calido.
512
MERENDVM EST id est hoc promerendum, ut hoc damnum clademque vocet; nam si fortes agnoverit, tum dolebit.
514
DENT FATA R. occasionem fugae.
517
FVROR EST in animo meo, sive quem patior.
518
FATI et leti.
519
VICTVROSQVE DEI quibus adhuc fata victa debentur.
520
FELIX ESSE MORI ipsum mori felix [esse]. Sensus hic est: solis his, qui morituri sunt, permissum est agnoscere mori felix esse. Victuros autem ideo di celant felix esse mori, ut velint vivere; nam si agnoverint felicitatem mortis, perire properabunt et ita in orbe nemo remanebit. Ordo ergo est: solis his quos iam tangit vicinia fati, permissum est agnoscere felix esse mori, victuros autem, ut velint vivere, di celant, id est felix esse mori.
522
OCVLIS HVMENTIBVS id est flentes.
523
FLEXOQVE VRSAE T. P. vicino die tantum septentrionis flectitur sidus.
524
PRAECEPTA SVBISSENT scilicet ducis.
525
VERGERE PONTO hoc est: nox non erat longa, sed celeriter finiebatur; tempus enim erat aestatis.
VERGERE legitur et mergere.
526
NAM SOL LEDEA TENEBAT tunc sol in Geminis erat ad signum Cancri transiturus. Significat autem Iulium mensem. Si ‘Ledaea’ legimus, Pollucem et Castorem consecratum, si ‘Id<a>ea’, Herculem et Apolinnem significat. Alter enim evertit Idam, alter Idea.
527
CVM LVX ALTISSIMA altius enim sol fertur, cum tempus aestatis est.
528
NOX CVM THESSALICAS V. P. S. ‘nox cum Thessalica sagitta’ Sagittarum dicit, qui est Chiro Thessalus, quod signum contrarium est Geminis. Cum enim sol in Geminis est ortus, Sagittarius occidit per diem et oritur per noctem.
530
LIBERNOS nomen est gentis.
LIBERNOS id est deserit.
531
TEMPTAVERE P. S. V. B. ordo: temptavere suspenso bello prius vincere foederibus.
532
SI DVLCIOR IPSA id est ipsa mora mortis.
533
VITA MORA si dum differunt mortem, possent vivendi cupidatate retineri, ne optarent perire.
535
SIBI FINE MANV scilicet sua.
536
AD SVMMA P. id est ad extrema.
520
FELIX ESSE secundum Graecam elocutionem dixit, ut est ‘donat habere viro’.
537
INNVMERASQVE Pompeianorum.
PAVCI Caesaris milites.
538
TANTA EST ut possit haec fieri, id est ut pauci plurimos sustinerent.
540
VERSVS AB H. F. ut semet occiderent.
544
TESTETVR SE V. M. legis est enim militaris, ut, quicumque ducem occiderit, ipse feriatur.
546
QVI VVLNERA PRIMA qui eum primus percusserat.
548
IN PARTIBVS VNIS ‘in unis partibus’ id est Caesaris, et se enim occidunt et ipsi tantum moriuntur.
550
EMICVIT DIRCAEA ‘Dircaea’ Thebana, a fonte Dircaeo, qui est apud Thebas. Eos autem dixit, qui seminatis hydrae dentibus nati sunt, ut ait Virgilius ‘satis inmanis dentibus hydri nec galeis densisque virum seges horruit hastis’.
551
THEBANIS FRATRIBVS Et[h]eocli et Polinici; et ipsi enim se mutuis vulneribus occiderunt.
552
PHASIDOS hos dentes Iason servisse perhibetur in Phaside, ultra quam Colchi sunt.
INSOMNI DENTE CREATI pervigil enim fuisse dicitur serpens.
554
COGNATO id est mutuo; de uno enim semine sunt creati.
556
SIC MVLTA PACTI ipsi iuvenes pacti.
558
MORS VIRTVTIS HABET sensus hic est: in virorum morte ius integrum et potestatem mors ipsa non habuit, quippe contempta est, cum singuli sponte periere, non fato.
561
DEBETVR GLADIIS ut solet fieri, cum percutiuntur inviti.
562
ET IVGVLIS P. M. ferientis alterius.
566
NON REPETISSE hoc est: hoc tantum pie faciebant, si uno occiderent vulnere, quos ferissent.
567
TRAXERE FORIS e foris, qui navium sunt, ut ait Vergilius ‘laxatque foros’.
572
VICTORES DVCIBVS id est ipsi duces mirabantur, quod apud aliquem tanti haberentur, ut pro his cuperent interire milites [eiusdem], ut factum videbant esse pro Caesare.
576
PERCIPIENT GENTES solae scilicet fortes gentes hoc facile possunt agnoscere arduam non esse virtutem, si quis servitium morte devitet; nam apud ignavos difficillimum iudicatur.
577
SERVITIVM F. M. servitium est dictum pro servitute. Nam servitus ipsa condicio est, servitium turba servorum; sic Virgilius posuit ‘iuvenemque superbum servitio enixae tulimus’.
SED REGNA TIMENTVR id est non ferrum timetur, sed regnum victoris, ne servire cogat.
578
OB FERRVM id est pro ferro.
QVAERITVR legitur et uritur.
579
IGNORATQVE DATOS sive ut accepisse se nesciat gladios, quibus persequatur inimicum, sed ipse se feriat; sive ‘ignorat datos enses’, id est ne serviat; vulneratum se esse non sentit.
580
MORS VTINAM PAVIDOS id est esses grata semper mors voluntaria, nisi hoc facere et timidi possent, sed soli facerent viri fortes.
581
NON SEGNIOR ILLO qui gestus est in Hispania.
584
CVRIO hic est, de quo volunt dixisse Virgilium ‘vendidit hic auro patriam’.
585
INTER S. M. C. A. Punico scilicet bello.
588
SICCAE S. H. unde et Virgilius ‘sitientis ibimus Afros’.
591
CVPIENTEM N. C. sive Curionem sive quemcumque.
595
MAGNA legitur et iusta.
PYTHON legitur et Typhon.
597
PHLEGREIS regionibus Macedoniae, in qua Terra Gigantas procreavit.
605
IN NVDA TELLVRE I. quippe supra matrem.
612
ILLE CLEONAEI Cleonae regio iuxta Nemeam, ubi interemit leonem Hercules, ut ait Virgilius ‘et vastum Nemeae sub rupe leonem’.
613
ANTEVS LIBYCO PERFVNDIT M. L. id est harenis pro olivo usus est, ut vires terra firmaret.
614
HOSPES OLYMPIACAE id est Hercules.
615
ILLE PARVM FIDENS P. id est cui non sufficeret ad fiduciam terram tantum pedibus contigisse.
620
HABVISSE PAREM id est ambo mirantur iuventum esse, qui contra dimicet.
622
EXHAVSITQVE VIRVM fatigavit et lassavit.
QVOD CREBER A. I. Herculi scilicet prodidit fatigatum Antaeum eiusdem sudor et anhelitus.
624
LASSATA Q<VATI> subaudimus ‘coepit’.
629
EXPLICVIT extendit.
630
SVDOREM id est iacentis Antaei.
636
TELLVRIS VIRIBVS I. Antaeus.
637
ILLE SVIS Hercules.
SAEVAE SPERARE NOVERCAE id est Iunoni, novercae Herculis.
639
CERVICEMQVE VIRI subaudimus ‘videt exhaustam sudore’.
627
ALLIGAT artat.
639
SICCAM id est ipsam cervicem eo scilicet tempore, quando Olympum sustinuit. Satis autem constat Herculem polum cervice sustinuisse ita ut Atlantem.
644
EGERITVR legitur et erigitur.
646
ALCIDES SENSIT dissimulat poeta hoc Minervam invenisse consilium, ut Hercules fecit.
650
NITENTEM IN T. cadere cupientem in terram.
657
POENVM Hannibalem.
658
LIBYCA T. <P.> id est Scipioni.
661
TAMQVAM F. LOCORVM B. G. id est tamquam loco debeatur, ut in eo Romani superent, qui ad eum venerint, et amittat eundem, qui tenebat.
663
NON FAVSTA quippe superatus est.
664
INDVLSIT CASTRIS id est lata castra posuit, ut est in Virgilio ‘indulge hospitio’: abundantius praebe.
COLLIBVS ABSTVLIT O. id est felicitatem locorum sua, quia illic victus est, infelicitate subvertit.
665
NON AEQVIS V. H. id est ipse inpar.
667
TVNC VARI SVB IVRE F. hic procunsul fuit, de quo ait Tullius ‘Varus imperium se habere dicebat, fasces certe habebat’.
668
REGIS TAMEN V. V. Iubae scilicet, qui Maurorum rex erat.
670
SVVM C. I. subaudimus ‘sunt’.
671
QVA et quae.
672
GADIBVS insulae in Oceano.
674
PLAGA FERVIDA R. quam κεκαυμένην dicunt.
675
EXVSTA C. ‘haec exusta’ genere neutro numero plurali.
676
SVFFICIVNT SPATIO id est in spatium cedunt. Vult ergo, ut haec pars ad Iubae regna pertineat. Ergo si spatio sufficiunt, ‘satis sunt’ accipimus, si spatium sufficiunt, ‘subministrant’, ut Virgilius ‘sufficit humorem’.
677
AVTOLOLES N. Q. V. S. P. gentium nomina.
679
INOPS NASAMON regio infecunda, ideo dicta est inops.
681
MISSILE MATAX ‘hoc missile’ et ‘haec missilia’ declinatur[, id est tela]. Hic ergo iactum hastae velocitati comparat sagittarum.
682
MASSILIA D. de his Vergilius ‘Massylique ruunt equites’.
683
NESCIA id est gens.
685
SIMVL FIDVCIA N. EST ‘simul non est’ id est mox ut defuerit.
684
SOLITVS leones operire; ‘solitus’ ergo bis accipimus.
685
NON EST similiter et nulla est.
689
POLLVIT ANNO quando tribunus plebis fuit Curio.
690
SOLIO DEPELLERE A. ut iniuriam probet, regna maiorum fuisse testatur.
691
CVRIO TEMPTARAT id est cum tribunus fuisset, tulit legem, ut pelleretur Iuba [a] regno, quod a maioribus optinebat.
LIBYAMQVE AVFERRE TYRANNO regi, ut Virgilius ‘pars mihi pacis erit dextram tetigisse tyranni’.
692
DVM REGNVM TE R. F. sensus hic est: temptabat Africam tollere regi, cum te ipsam, o Roma, sub regnum mittit alienum, id est Caesaris, cui Curio faverat.
693
FRVCTVM P. E. R. ut se vindicet passus iniuriam.
695
ET QVOD CAESAREIS N. D. I. alia haec causa, cur metuat: quod Pompeiani fuissent milites, quos habebat.
696
NEC RENI M. I. V. et cum Caesar in Gallia dimicaret.
697
CORFINI CAPTVS IN A. hi sunt, qui Corfinii civitatis Domitium ducem dedidere productum et ad Caesarem transierunt, quod ipse meminit in secundo <508>.
699
FAS VTRVMQVE P. ut sic deserat Caesarem, quem admodum ante Pompeium.
700
MVNIA legitur et munera. Nocturna officia munia dicuntur.
701
TREPIDA SIC M. P. id est Curio.
702
AVDENDO MAGNVS T. TIMOR sensus hic est: licet timeas, tamen, si te audacem simules, tegitur illa formido, quam pateris.
704
DANT OTIA M. hoc est: qui in otio sunt, possunt diversa sentire. Nam pugnantes inpedit pugna, ne aliud velint.
706
GALEAE T. PVDOREM hoc est: qui armatus est, omnem verecundiam expellit; est enim tectus et quod facit, non erubescit.
707
QVIS MEMINIT C. id est cum iam coeperit dimicare.
PENDERE ponderare.
708
QVA STETIT I. F. gladiator[i]um ponit exemplum; fatalem ergo harenam dixit, quod fiant illic fata pugnantibus.
VELVTI FATALIS H. M. id est in quacumque parte steterit, ipsam putat esse meliorem, qui pugnat.
714
VETVERVNT C. id est quamdiu a castris Varum includeret.
716
LAETVS QVOD GLORIA B. ut victis subveniret et victores superaret.
718
OBSCVRATAQVE SVAM id est ut eum nemo iudicet esse venturum.
719
INCAVTO AB H. T. timebat se timeri ab incauto hoste, id est Curione, id est ne metu ille cautior fieret, si venturum Iubam ante timuisset.
721
ELICIATQVE M. producat, invitet.
NVMIDIS A REGE S. id est a Iuba.
SECVNDVS id est potestate; nam praefectus Iubae erat Sabbura.
722
VT SIBI id est quasi sibi.
723
IPSE Iuba.
724
ASPIDAS VT FARIAS de Alexandria.
SOLLERTIOR urbanior, ingeniosior. HOSTIS id est quem vulgo ichneumonem dicunt.
727
TVTO MORSV ut illud mordeat, ubi venena non sunt.
GVTTVRA MORSV ubi venena non habet serpens.
728
LETIFERAM <SANIEM> id est venenum.
729
PEREVNTE id est nihil nocituro.
734
PRIMOS EXCEDERE MOTVS AVRORAE id est incipiente luce, ut Virgilius posuit accusativo casu ‘prima sub lumina solis et ortus’.
737
PVNICA B. DOLIS ἀπὸ κοινοῦ subaudimus ‘ut metuat’.
738
TRADIDERAT F. IVVENEM id est Curionem.
741
CONSPECTI a Curione.
742
FRAVDE SVA CESSERE P. Sabburae milites dicit, qui se fugere simularant, ut insequentem Curionem illuc deducerent, ubi erat Iubae occultus exercitus; hoc est ergo ‘fraude sua cesssere parum’: per dolum sic recesserunt, ut fugere viderentur.
745
VT VICTOR quasi victor.
746
NVMIDAEQVE FVGACES ut dictum est de illo ‘ut victor’, sic de his ‘fugaces’ quasi fugaces.
749
NON TIMIDI PETIERE FVGAM id est quia omnes obstipuerunt.
750
QVIPPE VBI NON SONIPES M. C. T. hoc vult dicere: etiam equos timore percussos.
752
[SPARGIT] SPARGITQVE IVBAS hoc est: nec iubas spargit.
753
STARE legitur et stante.
755
PROIECTA et porrecta.
758
LVPATIS aeque et palatis.
761
VVLNERIBVS COGVNTVR EQVI id est vulnerant equos, ut dolore compulsi celerius ambulent, quia cogi calcaribus et verberibus non possunt.
764
ET SPATIVM I. O. V. D. id est dum occurrit hosti et de proximo vulneratur, donat iaculis spatium, hoc est ne ad se longius dirigantur.
765
AT VAGVS AFER E. ‘vagus’ quia Numida; Afrum autem Iubam accipimus.
766
TERRAQVE SOLVTA id est in pulverem est redacta.
767
BISTONIO Thracio.
770
NVLLO DVBII D. M. id est non utrique parti fuit casus Martis in dubio, sed soli isti pedites interempti sunt, id est milites Curionis.
771
SED TEMPORA PVGNAE id est non pugnant, sed occiduntur, sive etiam diu pugnant, donec omnes occidantur.
776
PERITVRA legitur et pereunt. Si ‘pereunt’, ipsi iuvenes accipimus, si ‘peritura’, id est iuventus.
PONDERE FERRI id est non vulnerantur plurimi, sed obruuntur pondere tot hastarum.
778
CORREPSIT ab eo, quod est correpo, correpis, correpit.
779
CONVERTITVR ENSES id est quia tanta acies erat.
777
PARVVM SPISSANTVR IN ORBEM * * *
780
QVANTVM PEDE PRIMA R. id est tantum densatur, quantum eos acies constriuxerat retro cedens, ut ait Virgilius ‘ille pedem referens et inutilis inque ligatus cedebat’.
785
QVAM FORTVNA DABAT hoc est: non tantum videbat Maurus, quantum Romani patiebantur; nam omnes moriebantur, nec tamen hoc spectantibus Mauris.
787
CORPORA id est non videt Maurus.
788
EXCITET INVISAS cum indignatione hoc dictum est. Haec quae passi sunt Romani, melius pro Hannibale fierent, qui fuit hostis, quam pro Pompeio, qui et ipse Romanus est.
789
INFERIIS FORTVNA N. quod tot pariter occiderunt.
790
TAM DIRA PIACVLA id est ferat piacula; expiationes, ut Vergilius ‘ea prima piacula sunto’.
791
LIBYCA TELLVRE id est in Libyca.
792
VOTISQVE S. id est nefas est prodesse; non vult autem hoc, quod Curio passu est, Pompeio prodesse vel senatui.
793
AFRICA NOS POTIVS VINCAT SIBI ‘sibi’ bene; nam modo Pompeianos dicit.
795
COMPRESSVS S. P. id est quem commotum ab exercitu suorum sanguis extinxerat.
798
VIRTVTE COACTA id est desperatione.
800
VNDE TRIBVNICIA ipsa rostra arcem tribuniciam nominavit.
802
CONCVRRERE IVSSI id est a te iussi; subaudimus autem ‘quid prosunt’.
803
PHARSALIA CONFERT id est antequam committat atque conlidat. Nam hoc exposuit ‘spectandumque tibi bellum civile negatum est’.
805
HAS VRBI id est Romae.
SANGVINE POENAS id est ut illa vobis cadentibus puniatur.
806
LVITIS IVGVLO SIC A. P. ‘arma luitis’ ut Vergilius ‘magna luis commissa’. Hoc est sic luitis, quod arma sumpsistis.
808
SI LIBERTATIS SVPERIS TAM C. P. hoc est: si sic libertatem integram tuerentur, quem admodum nunc vindicant laesam.
810
PASCIT AVES ut Vergilius ‘canibus date praeda Latinis alitibusque iaces’.
CVRIO BVSTO exposuit, quid sit corpus nobile.
811
AT TIBI o Curio.
QVANDO quoniam, ut Vergilius ‘quando haec te cura remordet’.
811
ISTA SILERE quae passus es.
812
A QVIBVS OMNE AEVI SENIVM SVA FAMA REPELLIT id est poetae, quos numquam obscurat antiquitatis, in ore omnium et memoria constitutos. Est et alter sensus: at tibi nos digna damus, iuvenis, meritae praeconia vitae, quoniam quidem silere ista non proderit, a quibus omne aevi s. <s. f.> r., id est, si taceamus, obscurari tamen ista, quae passus es, ulla aetate non poterunt; sunt enim famosa.
816
NOCVERVNT SAECVLA vult vitium temporis esse, non hominis.
818
TRANSVERSO id est velut quodam torrente transverso.
819
MOMENTVMQVE FVIT ‘momentum rerum’ id est: ut cum ipso cuncta mutata sint. Sic de contrario Cicero ‘cum sis post vitam sine momento futurus’, id est nullius momenti.
820
GALLORVM CAPTVS S. ET C. A. decies enim sestertium ei dederat Caesar, ut ad se transiret, quod ipse adquisierat victor in Gallia.
824
EMERE OMNES quos supra dixit.
HIC VENDIDIT VRBEM id est Curio, de quo hoc volunt dixisse Vergilium ‘vendidit hic auro patriam dominumque potentem’.