Probus (Ps.)De nomine |
| digilibLT 2020 |
| Informazioni editoriali |
Bobiensis de nomine
de nomine
nominatiuus finitur litteris tredecim: uocalibus quinque, id est a e i o u, ut Sisenna monile sinapi Cicero ueru, semiuocalibus sex, id est l m n r s x, consul scamnum flumen Caesar Liuius silex, mutis duabus, id est t et c, ut caput lac; genetiuus tribus, id est s i e, ut Catonis magistri Musae; datiuus tribus, id est i o e, ut agili docto scholae; accusatiuus quattuor, id est m s t e, ut hominem funus caput monile; uocatiuus septem, a e i m r x o, ut Musa monile Liui scamnum Caesar silex Cato, sed in generibus neutris similis est nominatiuo; ablatiuus terminatur uocalibus quinque, ut ab hac schola ab hoc monile ab hoc agili ab hoc docto ab hoc ueru, item m s et r, ut nequam nugas instar. quaecumque nomina nominatiuo singulari i litteram habuerint ante ultimam syllabam, haec genetiuo singulari eandem duplicant, ut hic Mercurius huius Mercurii, hic Vergilius huius Vergilii; sic etiam in neutris, ut hoc dolium hoc folium huius dolii huius <fo>lii [lilii] facit et cetera.
[p. 62 Passalacqua]omnia nomina nominatiuo or syllaba finita aut masculina sunt, ut honor, aut feminina sunt, ut arbor, aut neutra, ut aequor, aut communia, ut melior. solum omnis generis inuenitur memor, quod potest aduerbium facere memoriter. ad nominatiuum casum uerba accedunt dicitur fertur nominatur, ut dicitur Cato se occidisse, fertur Pompeius in litore Aegypti iacuisse, nominatur Augustus inter quosdam.
quaecumque nominatiuo casu ante s litteram habuerint u geminum, generis sunt masculini, ut seruus equus arduus coruus ceruus toruus. sed aluus sola geminatur, ut «curuam compagibus aluum».
ueteria non dicuntur nominatiuo sed uetera, ut genetiuo plurali ueterum, non ueterium faciat.
neutra nomina us litteris finita nominatiuo genetiuum in duas formas acuunt. una est, quae u litteram genetiuo in e transuertit et ris adicit syllabam, ut uulnus uulneris holus holeris. altera est, quae similiter in ris syllabam exit, sed u in o mutat ut nemus nemoris [lepus leporis] pecus pecoris pectus pectoris; sed utraque syllaba crescunt. inueniuntur tamen duo nomina, quae ab hac ratione dissentiant, id est pelagus et uulgus, quae apud poetas masculino genere ponuntur, ea ratione, quod genetiuo singulari in i exeant et huius pelagi uulgi sicut bulbi faciant nec syllaba crescant. ideo autem pelagus dissentire uidetur, quia Graecum est. nam uulgus, cum sit Latinum, non debet inter neutra genera poni; melius enim inter masculina poneretur, quamquam Vergilius et masculino «spargere uoces / in uulgum ambiguas» [p. 63 Passalacqua] et neutro dixerit «tum uulgus et omne<m> / miscet agens telis nemora inter frondea turbam», neutro item genere «scinditur incertum studia in contraria uulgus» et «saeuit animis ignobile uulgus».
ad hoc ergo genus accusatiuum masculinum posuit, non neutrum; nam si neutrum, illa utique ratione dixisset, quod nominibus neutris tres casus similes seruiant et fecisset uulgus non uulgum. et Cornelius Seuerus rerum Romanarum libro I dixit: «pelagum pontumque moueri».
uirus autem aptoton est. quaecumque nomina neutra us litteris terminantur nominatiuo casu singulari, in genetiuo us amittunt et aut o aut e recipiunt et ris syllaba adsumpta declinantur, ut pecus pecoris, nemus nemoris, uellus uelleris † aut is ut uiscus uisceris cibus ciboris † omnia nomina pluralia ia litteris nominatiuo finita genetiuum in ium syllabam mittunt, ut moenia Hilaria Compitalia Vestalia comitia, horum moenium Hilarium Compitalium et cetera. sed Lucretius metrum custodiens rationem regulae excessit, qui ait anciliorum, non ancilium. inter haec ergo nomina sola distant comitia, quae genetiuo plurali missa in um non uim nominis magis quam loci nomen adsignant, ut horum comitium et datiuo uel ablatiuo his comitibus, quasi de propriis nominibus definiat dignitatem. quapropter hoc uim quandam nominibus secretionis uidemur inferre in genetiuo plurali, ut comitiorum non comitium dicamus et comitiis non comitibus. eodem modo cibaria constant. si um syllaba genetiuum finiamus et faciamus cibarium, non ipsius nominis regulam sonumue complectimur magis quam alterius, quod est sordidum [et]; datiuo [p. 64 Passalacqua] uero et ablatiuo non sonat Latina finitio. non enim possumus dicere cibaribus. ergo genetiuum rum syllaba terminemus, id est cibariorum, ut reliqua Latine claudantur. item nomina neutra pluralia a terminata littera casu nominatiuo, haec genetiuo plurali rum syllaba terminantur, datiuum et ablatiuum in is syllabam mittunt, ut arma castra exta sarmenta et similia.
sal quidam putant generis esse neutri, ut mel fel. quod si ita est, in obliquis casibus analogia dissoluitur. non enim geminata l genetiuo huius sallis facit quomodo mellis fellis. quod si una l refertur, non idem genetiuo flectitur salis, sicut mellis et fellis, sed ab ea origine uenit, ut significet iocos, et ideo sales masculini generis est, ut apud Lucilium: «ore salem expiauit amarum» et apud Sallustium: «neque salem neque alia inritamenta gulae quaerebant» et apud Horatium Flaccum: «parochi quae debent ligna salemque».
flectitur ergo ut masculino genere possit esse sicuti sol; sed genetiuo casu solis producitur, salis corripitur.
pumex masculini generis est, ut Vergilius «latebroso in pumice nidi».
silex cortex masculino genere dicuntur; apud antiquos feminina erant, ut [p. 65 Passalacqua] «stabat acuta silex» et «silice in nuda» et «musco circumdat amarae / corticis».
sal Fabianus causarum naturalium neutro genere dixit: «cur sal aliud inquinatius uel nigrius? quia sal e luto congestum est»; item masculino pluraliter «protinus crescunt effusi sales». Afranius liberto«meum sal si bene uisum mihi» genere neutro.
apud Vergilium tapetas masculino genere inuenimus ut «pulchrosque tapetas» a nominatiuo hic tapeta, cuius declinationis ablatiuus pluralis apud ipsum Vergilium est «pictisque tapetis».
item alii a nominatiuo hic tapes dicunt, qui facit hos tapetas; sed lectum nusquam est.
finis generis est masculini, quia quaecumque nomina simplicia inanimalia Romana, id est anima carentia, nis syllaba finiuntur, generis sunt masculini, ut finis crinis cinis panis amnis; quibus similis cum sit finis, generis erit masculini. ideo enim dicimus Romana, quia lychnis nis syllaba finitur et est generis feminini, sed Graecum est; ideo simplicia: inuenitur enim bipennis figurae compositae et [p. 66 Passalacqua] generis feminini est; et ideo inanimalia, quia sunt iuuenis et canis, quae sunt generis communis. Vergilius autem utroque genere dixit ut «haec finis Priami fatorum» et «hic finis fandi».
dies cuius generis sit, quaeritur. quidam putant generis feminini esse, quia quaecumque nomina ablatiuo casu numero singulari e littera producta terminantur, generis sunt feminini, ut ab hac re et ab hac spe, item ab hac die. contra plerique masculini generis esse dixerunt, quia neque in numero neque in qualitate femininum genus recipit; numero sic, paucos dies, non paucas dicimus; qualitate, quia dies festos et non festas dicimus. potest tamen in aduerbio genus deprehendi ut hodie, quod significat hoc die. obseruabimus tamen secundum ueteres hanc differentiam, qui spatium diurnae lucis significantes, τὴν ἡμέραν masculino genere dixerunt, ut Vergilius «nos delubra deum miseri, quibus ultimus esset / ille dies»; feminino autem genere absolute tempus, «quam nec longa dies pietas nec mitigat ulla».
dies, cum praesens tempus significat, generis est masculini; cum praeteritum aut futurum, feminini ut «donec longa dies perfecto temporis aeuo».
stirpem Vergilius et masculino et feminino genere dixit; masculino, cum radices arborum significare uult, ut «stirpem Teucri nullo discrimine sacrum»; feminino, cum ad progeniem refert, ut «heu stirpem inuisam» et «stirpem admisceri Phrygiam».
[p. 67 Passalacqua]turbo, cum puerilis lusus instrumentum significat, masculini generis est, ut «ceu quondam torto uolitans sub uerbere turbo, / quem pueri magno in <gyro> uacua atria circum», at cum procellam significat, feminini generis erit, ut «ater quos aequore turbo, / dispulerat» et declinatur ut uirgo. at cum proprium hominis nomen est, declinatur ut Cato.
sunt quaedam nomina in us litteris terminata quae ex se bina aduerbia faciunt, ut nauus naue nauiter, largus large largiter.
omnia nomina aut fixa sunt aut mobilia. fixa sunt, quae in suo statu permanent, ut uir mulier; mobilia autem, quae per duo genera flectuntur, et sunt propria, ut Cornelius Cornelia. appellatiua autem per tria genera mouentur, ut probus proba probum.
nomina masculini generis, quae in nominatiuo singulari in as litteras exeunt, per ceteros casus in tis syllabam adcrescunt, ut Asprenas Asprenatis, Maecenas Maecenatis, Atinas Atinatis. nomina masculini generis, quae in o exeunt in nominatiuo, per omnes casus eadem littera efferuntur, ut Cato Catonis, Milo Milonis, Maro Maronis et similia.
masculus dicitur non mascel, ut genetiuo masculi non masceli faciat.
oenoferi non oenofera, quoniam masculino genere singulari numero hic oenoferus non oenofer facit.
[p. 68 Passalacqua]urcei masculino genere non neutro dicuntur, quoniam diminutiu<e masculin>o genere urcioli, non urciola dicuntur.
fastus, id est libellus, generis est masculini et genetiuo huius fasti facit. item fastus, ut «stirpis Achilleae fastus», huius fastus facit.
torques generis est masculini.
sindo generis masculini est usu magis quam ratione certa; cuius locutio talis est, sindones Arabeos.
quali masculino genere dicuntur, ut «tu spisso uimine qualos», et neutro, ut Cicero «inter quasilla pectebatur aurum».
frenos et frena apud Vergilium legimus, ut «stabulo frenos audire sonantis» et «frena Pelethronii Lapithae gyrosque dedere».
pater familias an pater familiae? pater familias ab antiquis dicebatur * secutus est et Messala. sed Sisenna scriptor historiarum primus mutasse dicitur pater familiae dicendo. melius enim genetiuo nomen compositum respondet, pater familiae, quam accusatiuo, pater familias.
aeger animo, aegrotus corpore.
crepido hic an haec crepido magis dici debeat, dubitant nonnulli, cum Cicero in oratore crepidinem dicat ut uertiginem.
criminosus an criminator? criminosus est criminibus obnoxius, [p. 69 Passalacqua] sicut inuidiosus inuidiae subiectus, criminator autem qui crimen obicit, accusator, qui accusat.
fetigati an fatigati? melius fetigati, quod fetigo dicatur, et fessi non fassi. fassi autem praeterito tempore confessos non fetigatos significat.
minister an ministrator? minister cottidiani officii uidetur esse, ministrator autem, ut administrator, in re publica uel saepius quid faciens. itaque Cicero oratione secunda pro Cornelio«quare hominem inpugnare non desinunt, nisi remotis ministratoribus».
nasus hic an hoc nasum? antiqui neutraliter dicebant; itaque Lucretius «nasum diductius quam pandius paulo uellem».
qui nunc masculino genere dicitur. nam Cicero «nasus itaque, qui diductus est, quasi murus oculis interiectus esse uideatur».
podagrosus an podagricus? podagrosus a podagra, sicut rugosus a ruga.
sponsor an et feminino genere dicatur sponstrix? sine dubio ratio definitione sua perseueranter nititur, quae omnia nomina masculina nominatiuo singulari or syllaba clausa feminino genere trix syllaba definit, ut cultor cultrix, uictor uictrix. quo modo sponsor feminino quoque genere dicetur sponstrix.
scrupulus hic an et hoc scrupulum? consuetudo quidem hoc scrupulum, erudita uero hunc scrupulum dixit. Cicero pro Sexto Roscio, cum mentionem Chrysogoni facit, «hunc sibi scrupulum, qui se dies ac noctes pungit, ut euellatis postulat»; idem pro Cluentio«hunc scrupulum» dicit. post cuius auctoritatem nemo dubitauerit hunc scrupulum dicere, et quod in eius modi quaestiunculis nihil potest analogia. nam Terentius [p. 70 Passalacqua] «at mihi unus scrupulus etiam nunc restat, qui me male habet».
salitor an saltor? quod salitorem erudita consuetudo et proba auctoritas indicat, salitor dicimus. alioquin ratio analogiae pro altero est. nam [cum] salire tam quam sarcire farcire, ex quibus fiat sartor non sarcinator, quomodo rude uulgus dicit.
senecis an senis? uitiose senis, quamuis illud auctoritas erudita custodiat. est enim nominatiuo singulari hic senex. omnia autem uocabula siue masculina siue feminina, quae nominatiuo singulari x littera terminantur, adcrescant necesse est genetiuo singulari, ut calx calcis sorex soricis uertex uerticis pulex pulicis frutex fruticis latex laticis. itaque senex fiet senecis. uitiose ergo loquitur qui dicit senis, quamuis pro his consuetudo pugnet.
inter uentrem et aluum et uterum hoc interest, quod uenter totus dicitur, qui oculis subiectus est, aluus interior pars, qua cibus commeat, uterus autem, quo mulier baiulat partum.
deis ratione dicitur quam dis. est enim deus ut meus reus et deis facere debet, ut meis reis.
ebrius dicitur non eber, sicut e contrario sobrius dicitur non sober.
amictus uestis, cum nomen est, declinatur hic amictus huius amictus; at cum participium huius amicti facit.
expertum cum accusatiuo dicimus: aliquam rem expertus; expertem autem, ignarum, genetiuo casui iungimus: expertem istius rei, id est ignarum.
ornatus, cum nomen est, huius ornatus facit; cum uero participium, huius ornati. sed «ornatus Argiuae Helenae» nomen posuit, non participium.
flos generis masculini est, ut apud Vergilium: [p. 71 Passalacqua] «purpureus ueluti cum flos» et «purpureosque iacit flores» et «inscripti nomina regum / nascuntur flores» et «uarios circum / fundit humus flores» et Terentius in Eunucho«anni? sedecim. / flos ipse».
sutilis masculini generis est et communis; feminini, ut «tremuit sub pondere cumba / sutilis et multam accepit rimosa paludem», et masculini, ut balteus et equus Troianus sutilis, et neutri ut corium sutile.
duo sic declinantur ut ambo: duo duorum duobus duo uel duos duo a duobus. item ambo amborum ambobus ambo uel ambos ambo ab ambobus.
quaecumque nomina Graeca in us exeunt, haec uocatiuo in eu mittuntur, ut hic Atreus o Atreu, hic Peleus o Peleu, hic Nereus o Nereu. quaecumque apud Graecos ros syllaba finiuntur, si in eadem syllaba antecedentem alteram consonantem habuerint, apud nos in er syllabam exibunt, ut Ἄλκανδρος Μένανδρος Εὔανδρος ΤεῦκροςAlcander Menander Euander Teucer; sin autem unam consonantem in eadem syllaba habuerint, apud nos in us syllabam consummabuntur ut Homeros Homerus. erit ergo Menander [ut] Euander. Vergilius autem utroque utitur: [p. 72 Passalacqua] «Pallas, Euander, in ipsis» et sic «rex Euandrus ait».
[generis masculini] omnia nomina generis masculini monosyllaba datiuo et ablatiuo plurali in bus syllabam exeunt excepto uir: facit enim uiris.
formae casuales sunt nobis sex, senaria quinaria quadripertita tripertita bipertita simplex uel unita. senaria forma est. quae omnes sex casus in declinationibus habet dissentientes, ut est unus et solus; dicimus enim hic unus huius unius huic uni hunc unum o une ab hoc uno. quinaria forma est, quando duo casus similes sunt, id est datiuus et ablatiuus, ut hic doctus docti docto doctum docte ab hoc docto. quadripertita forma est, quando quattuor casus similes sunt, nominatiuus et uocatiuus, genetiuus et datiuus, ut res spes: dicimus enim haec res spes nominatiuo, o res spes uocatiuo, genetiuo huius rei spei et datiuo huic rei spei, item hanc rem spem, ab hac re spe.
tripertita forma est, quae in neutris nominibus inuenitur, in quibus similes sunt nominatiuus accusatiuus uocatiuus, ut est scamnum scrinium, datiuus et ablatiuus scamno et ab hoc scamno. bipertita forma est, quae in nominibus neutris u finitis est, cum nominatiuus et accusatiuus et uocatiuus sociantur ut genu cornu, genetiuum et datiuum et ablatiuum a se segregant: dicimus enim huius genu, huic genu et ab hoc genu. simplex uel unita forma est, quae in monoptotis nominibus inuenitur ut nequam nugas. dicimus enim hoc nequam huius nequam huic nequam hoc nequam o nequam ab hoc nequam.
similiter et nugas † aptota † [p. 73 Passalacqua] nomina quae primis partibus declinantur et secundis non, ut tribunus plebis praefectus urbis: hic tribunus plebis huius tribuni plebis et reliqua. item secundis partibus declinantur, primis non, ut hic Minotaurus huius Minotauri et cetera. item utraque parte declinantur, ut hic Liber pater huius Liberi patris et cetera.
Ianius dicitur non Ianus, et declinatur hic Ianius huius Ianii et similia.
ficus Varro masculino genere dixit ita: «de ficu se suspendit», cuius ablatiuus masculini generis est.
nomina monosyllaba masculina animam habentia, quae x littera terminantur, rex grex frux. sed si x littera c et s constat, quare genetiuo huius regis et non recis aut per se ipsam x ut rexis facit? haec causa est, quoniam apud antiquos c littera pro g ponebatur, sicuti nunc g pro c posita est, et genetiuo huius regis per c notabatur, sicuti praenomen nunc Gaius C littera seruata ueterum consuetudine scribitur. sed postea in discretionem g litterae apex, qui sonum figuramque notaret, inuentus est, quo addito melius in sonum uocis horum nominum regula sonare conspicitur.
quaecumque nomina masculina plurali numero apud Graecos in ρων syllabam exeunt, haec translata in Latinum<ων> in um mutant.
non magis se quam litterarum numerum custodire uidentur, ut est Ἑκτόρων Νεστόρων, facit Hectorum Nestorum. sic ergo et τορευμάτων ποιημάτων ἐμβλημάτων nos recte toreumatum poematum emblematum dicimus. similiter in genetiuo quoque singulari Graecum o in [p. 74 Passalacqua] Latinam i litteram mutamus, ut ἐμβλήματος huius emblematis, κηρώματος ceromatis, ποιήματος poiematis, πήγματος pegmatis.
apex generis est masculini, quoniam plurali numero hos non has apices dicimus. sed cum singularem numerum sonat, alicuius rei acumen significat, ut «fundere lumen apex»; cum uero pluralem, litterarum indicat nomen, cuius locutio in consuetudine est, quando dicimus diuinos apices et significamus litteras.
cum omnia nomina genetiuo singulari syllaba crescant aut aequata nominatiuo conueniant, tamen Iuppiter et calamus in genetiuo decrescunt. facit enim huius Iouis et huius cannae propter cacenphaton. sed haec et alia anomala appellantur, id est quae per casus deficiunt.
nomina aptota masculina, id est quae per omnes casus tam singulares quam plurales similiter aptantur, ut nequam nugas tabo frugi nihili.
nomina arborum generis masculini, ut oleaster et malus, sed non arbor nauis, et cyparissus.
peritus iuris dicitur; Cicero tamen «iure consultum» dixit.
Chremes regulam declinationis triplicem habet, unam ut hic Chremes huius Chremi, aliam ut hic Chremes huius Chremetis, item aliam ut hic Chremes huius Chremis.
[generis feminini] nomina generis feminini us litteris terminata, ut Venus anus humus. nomina quae in tas litteras exeunt, ut pietas, ueritas aequitas bonitas felicitas; item in tus, ut uirtus myrtus; aut in e, ut Danae Daphne Circe Dirce Here; aut in cus, ut acus quercus ficus incus; aut in nys, et Graecum est, ut Erinys; aut [p. 75 Passalacqua] monosyllaba, ut spes res grus. item monosyllaba anima carentia, quae x littera terminantur, ut calx crux fax falx lux nux pax uox, quae obseruata ultimae litterae parte Graeco ritu genetiuo casu procedunt.
x enim in chi litteram Graecam uertent ut genetiuum faciant, quae uidelicet seruans originem priscae natiuitatis, eo quod ex Graecis litteris Latinis adiuncta sit et quod c et s Latinis constet. capit ergo ex Graecis chi, de Latinis c s et exprimit genetiuum, ut calcis crucis falcis faecis et cetera. haec ergo causa est cur in cis et non in xis cadunt, ut faciant calxis cruxis faxis. nam faxis uerbum suo ordine dicetur.